Het Kouter. Jaargang 1

[p. 386]

Architect en maatschappij
Door W.A. Maas, Architect

De taak van een architect in de maatschappij is daardoor gekenmerkt, dat hij de leiding heeft in de praktische zorg voor huisvesting.

Wanneer wij het begrip huisvesting nader ontleden en wij daarbij een zekere rangorde volgen, dan komen wij, wat het laatste betreft, er vanzelf toe om het geestelijke voorrang te verleenen boven het stoffelijke. Deze voorrang is ontleend aan het einddoel van den mensch, dat geestelijk is en niet stoffelijk. Het geestelijke draagt er dus meer toe bij de menschen hun einddoel te helpen bereiken dan het stoffelijke. Beiden echter zijn middel, God alleen is doel.

Nu is huisvesting, voorzien in stoffelijke behoeften van den mensch. Ook hierin is rangorde waarin het hoogere en lagere bepaald wordt naarmate de huisvesting op hoogere of lagere goederen betrokken is.

Wij kunnen huisvesting volgens deze opvatting verzorgen voor God en de geloovigen in een kerk, voor de overheid in een stadhuis, de wetenschap in een universiteitsgebouw, voor het onderwijs in scholen, voor groepen in de maatschappij die zich vereenigd hebben tot een doel dat elk afzonderlijk niet kan bereiken, huisvesting voor den arbeid, ontspanning, het gezin en den persoon.

Nu is het redelijk, dat deze rangorde blijkt uit de gebouwen, en wel daartoe, dat aan de menschen kenbaar gemaakt wordt de hoogheid van het gebeuren in deze huisvesting. Wij moeten de menschen (en elkaar) op deze wijze helpen de hooge goederen te leeren waardeeren; daarom is decorum noodig.

Hieruit is af te leiden waarom een kerkgebouw meer glans in vorm, inhoud en bewerking dient te hebben dan een stadhuis, aula, bioscoop of schouwburg, enz.

Daarom immers ook is een waardigheidsbekleeder anders gekleed in functie dan in het dagelijksch leven, omdat hij de

[p. 387]

hoogheid van zijn ambt en het gebeuren kenbaar moet maken. De menschen moeten geholpen worden het hooge goed, dat hij dan verzorgt overeenkomstig de waarde van dit goed, te schatten. Het is dus in strijd met de goede orde, wanneer bijv. een stadhuis er even simpel uitziet als een garage, en een garage een rijkheid van ornamenteering en toepassing van zeldzame materialen heeft, welke toekomen aan een stadhuis, omdat een stadhuis huisvesting geeft aan de overheid, die het hoogste maatschappelijke goed, n.l. het algemeen welzijn, verzorgt, en een garage een bergplaats is voor automobielen, die stoffelijke behoeften van lagere orde voor den mensch bevredigen.

Dat er in onzen tijd door de verwarring der geesten, van orde weinig blijkt, zal ons niet beletten te streven naar een orde, waarin het geestelijke voorrang heeft boven het stoffelijke. De rangorde der goederen moet kenbaar zijn aan de menschen, die door de leidende krachten op elk gebied geholpen moeten worden in hun streven naar volmaaktheid, om des te beter de hoogheid van hun eigen einddoel te beseffen.

De arbeid van een architect is dus in dubbele zin van directe beteekenis voor de maatschappij, omdat hij mede met anderen voorziet in de stoffelijke zijde van de huisvesting van de menschen, en geestelijke waarden voor hen verzorgt door de hoogheid van het gehuisveste te doen uitstralen met middelen, die hem als kunstenaar ter beschikking staan.

Er zullen in andere beroepen weinig vakken zijn als dat van architect in het beroep bouwen, waarin zoo veelvuldig aanrakingen zijn met werkers in andere vakken en andere beroepen.

Waar het zijn taak is, zich te verdiepen in de redelijke eischen welke aan een bepaald bouwwerk gesteld worden, leiding in dit opzicht gevend, staat hij in een levend verband met zijn medemenschen in de maatschappij.

De huidige samenleving biedt groote gevaren aan den architect om zijn taak in de boven geschetste beteekenis te vervullen.

Eenerzijds is de grandioze technische perfectie in onzen tijd voor hem een klip, waarop zijn werk kan stranden, indien hij vervalt in een eenzijdige bewondering van die techniek en daarin alleen de mogelijkheid zoekt van architectonische volkomenheden (Nieuwe Zakelijkheid), anderzijds kan zijn werk

[p. 388]

mislukken door een sterke afkeer van de techniek, gepaard met een groot verlangen naar schoonheid in de gemeenschap.

In het eerste geval komt hij er toe door aan het verstand een absolute plaats te geven in zijn werk, daarin alleen toe te laten constructies en vormen die uitsluitend verstandelijk verantwoord zijn. Zijn werk heeft dan het koele, zakelijke uiterlijk dat eigen is aan een vliegmachine, een torpedo of een motor. De schoonheid daarvan is betrekkelijk omdat het deze slechts geven kan in zooverre een perfectie op dit beperkte gebied van het menschelijk wezen ons toch nog ontroert en daarmede een beperkt deel van het menschelijk verlangen bevredigt.

In het tweede geval loopt een architect gevaar zich te verliezen in een heimwee naar eenheid van techniek en schoonheid die hij alleen zal vinden in vroeger eeuwen. Deze negatie der moderne technische mogelijkheden brengt hem in een voortdurend conflict (liften, electrische verlichting, centrale verwarming, hygiëne, enz.) dat, als aan alle romantiek, het tragische element niet doet ontbreken. De huidige samenleving brengt voor den architect dus eenerzijds inspiratie door de geweldige technische mogelijkheden, anderzijds, juist daardoor, bedreiging voor de geestelijke waarden van zijn taak.

De mogelijkheden worden grooter en de bedreiging wordt minder naarmate de architect de techniek meer beheerscht, zulks in den zin van volkomen bezit. Wij zijn te dien opzichte thans als een kind dat met waggelbewegingen de techniek van het loopen tracht te bezitten of met brabbelen zich de techniek van het spreken tracht toe te eigenen. Het volledig bezit daarvan op den duur door oefening en strijd zal een vreugde geven, die zich zal uiten in de schoonheid van het loopen (dans) of de schoonheid van het spreken (zang). De schoonheid van de techniek zullen wij dan pas bereiken als zij ons volledig bezit is en wij onze vreugde daarover uiten in vorm en versiering. Die onder ons hun taak zoo zien, wanhopen niet en vluchten evenmin in een geïdealiseerd verleden, maar staan midden in dezen tijd met zijn hardheden en onvolkomenheden, trachtende deze te beheerschen, de overwinning te vieren in een eenheid van schoonheid en technische volmaaktheid.

Wanneer er sprake is van ‘le trahison des clercs’ in den

[p. 389]

kring der architecten, dan zie ik dit daar gelegen, waar een blijvend genoegen in de eenzijdigheid van technische mogelijkheden is te vinden, zonder geneigdheid te willen komen tot een redelijke bevrediging van het gemoedsleven.

Het genot van eigen intellectueele bevrediging in het voor velen gesloten gebied der technische perfectie verschrompelt op den duur het schoonheidsverlangen en het schoonheidsbegrip van het volk, dat daarmede beroofd wordt van een zedelijkgeestelijke waarde van bijzondere beteekenis.

Echter is het evenzeer een verraad als de architect vlucht in een romantisch verleden, omdat hij weten moet dat de conflicten die hij nu nog in zijn werk met meer of minder handige camouflage oplost toch zullen uitloopen op een tragisch conflict van schijn en werkelijkheid, ten nadeele van het volk.

De taak van de leidende figuren op ieder gebied is dienend en in het dienen zelf vinden zij hun bevrediging. Hij, die zich voldoende rekenschap geeft van zijn bestaan in oorzaak en doel, zal, zonder zich dit bewust te analyseeren, aan zijn werk een habitus geven die sterker de menschheid beïnvloedt, dan welke bewuste streving ook.

Op het gebied der architectuur leidt een louter verstandelijke beïnvloeding tot cerebraliteit, die te kort doet aan de eischen van het gemoedsleven, dat vraagt en sterk is afgestemd op zuiverheid en oprechtheid.

De afwijzing of aanvaarding van bepaalde doelstellingen of methoden in de architectuur wordt naar mijn overtuiging niet rechtstreeks bepaald door den godsdienst, die bovennatuurlijk, dus ook boven-architecturaal is. De architectuur moet voldoen aan de natuurlijke rede, die zegt, dat het hoogere primeert boven het lagere; zij is in de natuurlijke orde en godsdienst in de boven-natuurlijke orde. Tot deze abstracte, dus voor het werkelijke leven onvoldoende, opmerking over verhouding van godsdienst en architectuur wil ik mij bij deze moeilijkste van de mij gestelde vragen bepalen. De ervaring wijst uit, dat bijv. kerkgebouwen van katholieken, joden, mohamedanen, enz. ook in geestelijke beteekenis diepgaande verschillen vertoonen. Dit hangt wel daarmee samen, dat de godsdienstige mensch, ook dus de kerkbouwende architect, in de verschillende godsdiensten verschillend is.

[p. 390]

Een groot tijdsprobleem, dat ook voor de bouwwereld beteekenis heeft, is het feit dat vraag en aanbod van arbeid het menschdom op de ‘arbeidsmarkt’ in twee partijen splitst. De oneenigheid tusschen die twee partijen doet de arbeidsmarkt als in een slagveld verkeeren, waar, front tegen front, heftig wordt gestreden. Dat dit verschrikkelijke euvel, dat heel de maatschappij naar den afgrond sleurt, zonder uitstel moet worden weggenomen, is voor een ieder duidelijk; nochtans zal een volmaakt herstel dàn slechts intreden, wanneer, met opheffing van bovengenoemde tegenstelling, welgeordende organen in het lichaam der maatschappij zullen gevormd worden: ‘bedrijfsschappen’ nl., waarbij de menschen niet ingedeeld worden volgens de plaats, die zij op de arbeidsmarkt innemen, maar volgens de functie, die ieder in de maatschappij verricht.

De inrichting van het maatschappelijk leven is nog altijd gewelddadig en daardoor onbestendig en wankel, wijl zij berust op klassen, die strijdige belangen nastreven en daardoor tegenover elkaar staan en tot strijd geneigd zijn. Evenmin als de eenheid van de maatschappij kan berusten op de tegenstelling der klassen, kan een behoorlijke regeling van het economische leven worden overgelaten aan de vrije concurrentie.

Het stelsel van aanbesteding van bouwwerken is erop berekend de prijs zoo laag mogelijk naar beneden te drukken hetgeen natuurlijk ten koste van de leveranciers van materiaal en arbeid moet gaan, die in ongebreidelde concurrentie meestal zelf niet aan een rechtvaardig loon kunnen komen en dit evenmin kunnen uitkeeren.

Er moeten, om dit euvel te keeren, bedrijfschappen komen, dat is een samenwerking van allen, die bijdragen tot de totstandkoming van een bepaald produkt, in dit geval datgene wat gebouwd wordt.

Niet een samenwerking gebaseerd op de plaats op de arbeidsmarkt (zij die loon uitkeeren en zij die loon ontvangen) maar een samenwerking, gebaseerd op de functie, die iemand in de maatschappij uitoefent, dus het beroep.

Allen, die in het bouwvak werkzaam zijn, hebben hetzelfde beroep, maar in dit beroep zijn verschillende rangen onderscheiden naar de kwaliteits-bijdrage tot het produkt, waaraan allen meewerken.

[p. 391]

Dit rangverschil is in de beroepen verloren gegaan, behalve in eenige weinige, bijv. in het militaire beroep, waar allen hetzelfde beroep hebben (militair) doch verschillen kunnen in rang.

Wanneer wij ooit mochten komen tot een beroepsgroepeering in beroepsstanden (denk aan het oude: Lehrstand, Nährstand, Wehrstand) dan is de klassetegenstelling, waaraan thans de maatschappij dreigt ten onder te gaan, op een natuurlijke wijze opgelost. De werkers in een bedrijf beschermen dan hun aller gemeenschappelijke belangen, waaronder valt de veredeling van het ambacht, een rechtvaardig loon en een rechtvaardige prijs. Het werkterrein van een bedrijfschap (voor de bouwwereld een ‘bouwschap’ naar analogie van waterschap, enz.) is beperkt door het produkt.

Contrôle op de bedrijfschappen heeft de Staat, die het algemeen welzijn moet verzorgen. Een bouwschap, dat besluiten zou nemen, die schade zouden toebrengen aan het algemeen welzijn, valt daarom onder de rechtsmacht van den Staat.

Uiteraard is een bedrijfschap niet confessioneel, omdat de onderscheiding naar godsdienst van een geheele andere orde is dan de onderscheiding naar product en functie.

Een dergelijke formatie van het maatschappelijk leven leidt tot een corporatieve maatschappij, waarin de bedrijfschappen de corporaties zijn.