Het Kouter. Jaargang 1

[p. 383]

Over de huidige maatschappelijke situatie van het tooneel
Door Abraham van der Vies

Het antwoord op de vraag naar de taak van den tooneelregisseur in de huidige maatschappij houdt in, dat men zich rekenschap geeft van de taak van het tooneel in onzen tijd. Het antwoord hierop laat zich eigenlijk in weinige woorden voegen, die dan tevens een beantwoording inhouden van de verdere vragen, die weliswaar naar ieders individueelen aard geschakeerd kunnen zijn, maar het primair bepalende raken noch wijzigen, de reden waarom ik mij hiertoe wil beperken.

Gevraagd dus naar de taak van het tooneel in de huidige maatschappij moet een reëele beantwoording luiden: deze ‘taak’ is er thans geene. Althans is zij een zeer droevige, daarom een in de meeste gevallen slechts met den moed der liefde vervulde, want het huidig maatschappelijk bestel kent het tooneel geen of nauwlijks een taak meer toe. Onder korte woorden heeft de tooneelkunst naar mijne meening thans - maatschappelijk gezien - vrijwel geen andere opgave te vervullen dan het conserveeren en paraat houden van de haar toevertrouwde cultuurwaarden, tot een nieuwe wind haar in staat zal stellen, weer meer zeilen bij te zetten en duidelijker banen te gaan en grooter verantwoordelijkheden te aanvaarden.

Meer toch dan haar zusterkunsten is zij sociaal gebonden, behoeft zij de maatschappij in den vorm van publiek, niet slechts in economischen doch ook in absoluten zin, om tot leven - laat staan tot bloei - te kunnen geraken: het tooneel ontstaat uiteindelijk ten overstaan van haar toeschouwers. Om dit publiek echter bijeen te brengen staan haar in onze - kapitalistische - maatschappij maar bitter weinig doeltreffende middelen ten dienste, waartegenover staat dat zij alleen ‘produceeren’ kan, wanneer zij in staat blijkt haar ‘productie’ te ‘verkoopen’, afnemers te vinden; een quasi simpele questie van ‘vraag en aanbod’. De zoogenaamd vrije tooneelkunst

[p. 384]

heeft aldus de denkbeeldige vrijheid aan te bieden wat gevraagd wordt, in een tijd van neergang, òfwel aan te bieden wat nièt gevraagd wordt! Beide mogelijkheden hebben hun in het oog springende bezwaren, door Julius Bab treffend gedefiniëerd in zijn uitnemende sociologische studie over het theater, waar hij formuleert, dat het tooneel meestentijds slechts de keuze blijft òf zakelijk òf artistiek onsoliede te zijn. Of scherper: de keus tusschen een winstgevend bedrijf, zij het als cultureele misdaad, òf een voortdurend in het onzekere toeven en op den rand van een finantiëel débacle leven. Voorwaar geen vruchtbare bodem!

Zóó - en niet schooner - staan heden ten dage de zaken. In deze situatie nog van een maatschappelijke ‘taak’ van de tooneelkunst te willen spreken, dunkt mij een gebrek aan werkelijkheidszin, een grove miskenning der nu eenmaal evidente realiteit - er haar eene toe te dichten en toe te wenschen staat intusschen een ieder vrij - integendeel: het tooneel wordt heden geregeerd door de vrije markt en hare wetten, die - zonder meer - inzake kunst nooit bijster bevruchtend hebben gewerkt, noch veredelenden invloed oefenden!

We weten trouwens te goed uit de historie, dat tijden waarin de tooneelkunst inderdaad de maatschappelijke functie vervulde, die haar krachtens haren aard toekomt, steeds ook tot bloeitijdperken voor haar werden.

Sociale verbondenheid - zij het in den vorm van verworteld zijn in de breede massa's òf in den vorm van bevoorrecht en gedragen zijn door exponenten van maatschappelijke macht - is levenseisch van het theater; wordt het als vrije ‘onderneming’ aan zich zelf overgelaten, dan voert dit tot zijn dood, zoowel in economisch als in ideëel opzicht.

Deze sociale verbondenheid laat zich heden nog slechts zelden en partiëel verwerkelijken, tegenover beperkte, bepaalde groepen - zóó bij het leekenspel - maar voldoende levenssappen kan zij hieruit toch niet putten. Om zich weer duurzaam te kunnen ontplooien behoeft de tooneelkunst breeder veld - èn: vitaler behoefte. Haar noodlot is, dat zij die zelf niet scheppen kan, maar van andere, maatschappelijke factoren afhankelijk is. Zoodra zij echter, na deze huidige periode van neergang, weer - als vroeger - op den moreelen steun

[p. 385]

zal mogen rekenen en kunnen bouwen van de macht, die een toekomstige maatschappelijke en cultureele opgang zal beheerschen, zal de tooneelkunst sociaal wederom grooter beteekenis krijgen¹⁾, weer een taak de hare mogen rekenen, niet slechts als spiegel maar óók als stimulans.

De opgave die het tooneel en daarmede de tooneelkunstenaar en de tooneelregisseur thans echter te vervullen heeft is zooals reeds gezegd slechts een zeer bescheidene, zij het een niet minder belangrijke. Bovendien heeft hij - gelijk àllen die zich wenschen beschouwd te zien als cultuurdragers - voor alles te bedenken, zooals Romain Rolland dit voorjaar schreef, dat ‘in oogenblikken als deze, dermate kritiek voor het geheele Westen, ieder die zich bewust is van zijn plichten jegens de gemeenschap op zijn post moet blijven en de verdediging van de internationale zaak, die onafscheidelijk verbonden is met de toekomst van de menschelijke cultuur, dienen en er voor strijden’.

1) Hoe snel een machtswending haren invloed in dien zin kan doen gelden wordt recent duidelijk geïllustreerd door de nieuwe cultureele groepeeringen en gebeurtenissen op kunstgebied èn door de cultureele maatregelen die sinds de verkiezingsoverwinning van het Rassemblement populaire in Frankrijk zijn doorgevoerd en worden voorbereid. Laatstelijk werd b.v. bij decreet het verstarde beheer van de Comédie Française gemoderniseerd, bij welke gelegenheid Frankrijk's grootste, maar tot nog toe niet officieel als zoodanig erkende regisseurs: Baty, Copeau, Dullin en Jouvet tot metteurs-en-scène werden benoemd!