Het Kouter. Jaargang 1

[p. 279]

Oswald Spengler
Door Dr. G.H. van Senden

De dood van Spengler op middelbaren leeftijd - hij was evenals Keyserling in 1880 geboren - zal zeker velen getroffen hebben, die ongeveer anderhalf decennium met zijn geschriften hebben verkeerd (van Der Untergang des Abendlandes verscheen het eerste deel in 1919, van het onvoltooid gebleven Jahre der Entscheidung het eerste deel in 1933). Instemming met zijn grondgedachten of sympathie met zijn grondbedoelen behoeft dit nog niet te beteekenen. Doch Spengler was een figuur, die een bepaalde tijdstendentie op meest sprekende wijze vertegenwoordigde. Een bepaalde tijdstendentie, telkens speurbaar doch wel in niemand anders zóó duidelijk belichaamd. In het verstaan van welke Spengler dan ook wel een onvervangbare hulp mag heeten.

Welke tendentie? Ik geloof van een contra-eenzijdigheid te moeten spreken. Spengler is wel de felste en onbarmhartigste tegenstander geweest van het negentiende-eeuwsche west-europeesche rationalisme, in het bijzonder van de meening, dat de toestanden die het ‘gezond verstand’ van die dagen vanzelfsprekend achtte uitkomst waren van de totaliteit van het verleden en uitgangspunt van de toekomstige ontwikkeling. Met de kracht van een felle overtuiging en gesteund door een ontzaglijk weten (dat er nog niet zoo heel veel minder door werd, als werd aangetoond dat hij zich nog wel eens vergiste) en een machtig woord-vermogen toonde hij aan, dat dit ‘vanzelfsprekende’ volstrekt gebonden was aan één historisch moment. En niet eens een historisch moment, dat een hoogste mogelijkheid vertegenwoordigde. Integendeel, een moment dat in waarheid reeds het moment was van een ingetreden verval. Rationalisme, technicisme, prosperity-idealen enz., kortom: de 19e eeuw, ze waren hem exponenten van cultuur die

[p. 280]

tot civilisatie reeds was verkild en der verdwijning nabij (al kon ze dan als fossiel nog wie weet hoe langen tijd voortbestaan). De theorie welke deze gedachten schragen moest was die van het aantal (± 10, waarvan 8 eenigszins volledig bekend) van elkaar volstrekt onderscheidene culturen, welke niets met elkaar gemeen hebben en elkaar ook niet wezenlijk beïnvloeden. Wel doorloopen ze allen een gelijken gang gedurende tijdperken van ongeveer duizend jaren, een tijdsbepaling welke overigens geenszins noodzakelijk is voor zijn grondovertuiging en deze op noodlottige wijze heeft bezwaard.

Een overtuiging, die even krachtig was in het negatieve, ter verstoring van parmantige pretenties, waarin het tijdsgebeuren overigens niet weinig medewerkte als zwak in het positieve. Vele feiten moesten verwrongen worden om in de theorie te passen. En daarnaast: waar kwamen wij met dit alles?

Beproeven wij een religieuse kritiek, dan moet allereerst vastgesteld worden, dat Spengler's theorie een veel dieper verstaan mogelijk maakte van wat religie in klassiek-religieuse perioden voor den mensch beteekend heeft in persoonlijk, sociaal en cultureel bestaan dan waartoe een rationalistische naar zich zelf oordeelende tijd bij machte is. Wat religie beteekent op de middaghoogte van cultuur, men kan het van Spengler leeren. Maar het blijft steeds iets, dat binnen de grenzen van een cultuur besloten is. ‘Sinn gibt es nur in den Kulturen’, luidt zijn hem hier zeer typeerend woord. Maar dit bewijst dan ook wel, dat wij in Spengler ten laatste niet een religieus denker hebben, wat hij ook niet heeft willen zijn. Religieus besef verdraagt niet - ik zeg niet een klare, mijnentwege scherpe onderscheidenheid, maar wel: een laatste, diepste gescheidenheid van het zijnde, dit moge zijn menschen, volken, religies of culturen. Het verdraagt niet, anders gezegd, oasen van zin in woestijn van zinloosheid, zij het ook dat de feitelijke werkelijkheid met deze aanduiding niet slecht wordt gekarakteriseerd. Het wil zinloosheid wederom door zin omgrepen zien, onderscheidenheid verstaan als moment in alomvattendheid, zij deze dan ook iets totaliter anders dan rationalistische civilisatie. Maar van dit alles vindt men niets bij Spengler.

En dit tekort is niet slechts theoretisch. Het geciteerde

[p. 281]

woord is correlaat aan een ander van hem, dat niet minder bekend is geworden: ‘Wir brauchen Härte’. Het kan niet tegengesproken worden zonder meer. Het leven is een verschrikkelijker zaak dan zijn sentimenteele vervalsching. Zich zelf handhaven moeten menschen, volken, culturen, religies. Het tegendeel zonder meer is de zinloose chaos. Maar is het niet zonder meer tegen te spreken, evenmin of nog minder is het zonder meer te aanvaarden. De zelfhandhaving is om te zetten in een leven in het Oneindige, hetwelk alle krampachtigheid verloren heeft en wederom tot het zachte is omgewend. Maar ook daarvan heeft Spengler niet of nauwelijks geweten. Het heel bijzondere aan zijn werk is het metaalharde. Een zachtere gestemdheid is bij hem zeer uitzonderlijk, ontbreekt in zijn latere geschriften ten eenenmale.

Een strijd tegen den van religie vervreemden modernen geest met in wezen even weinig religieuse middelen. De lezer zal zich analogieën herinneren en begrijpen, waarom Spengler in deze duistere signatuur alzoo representatief was...