Het Kouter. Jaargang 1

[p. 93]

Boekbesprekingen

Jan Engelman. Tuin van Eros en andere gedichten. Em. Querido, Amsterdam.

‘Tuin van Eros en andere gedichten’ is een verzamelbundel, waarin Engelman's verzen verschenen in ‘Het Roosvenster’ (1927), ‘Sine Nomine’ (1930) en ‘Tuin van Eros’ (1932) zijn herdrukt, terwijl later werk werd toegevoegd.

Engelman's ‘Tuin van Eros’, die in dezen bundel de hoofdschotel vormt, wordt beheerscht door de spanning: erotiek - charitas, aardsche liefde - vroomheid. Voor ieder mensch, voor wien het onmogelijk (geworden) is, te leven naar principes, zedelijke dogma's, beginselen, die zooals Johannes Müller het uitdrukt: Vergewaltigungen des Lebens zijn, bestaan er van die groote spanningen, die zijn leven, en ieder's leven weer op andere wijze, beheerschen. Het aardsche leven, op elk zijner gebieden, heeft zijn eigen wetten en eischen en het dwingt den mensch, wil hij geestelijk en materieel vruchtbaar, scheppend leven, deze wetten en eischen te eerbiedigen, hun recht te doen wedervaren. Het leven eischt van den mensch en voedt hem op tot aanpassing, invoeging, tot behendigheid en overmacht (beheersching). Doch de in wezen religieuse mensch vermoedt achter alle verschijningsvormen den dieperen oergrond van alle bestaan en de invoeging in het leven is voor hem pas gelukt, niet als hij een aesthetisch evenwicht gevonden heeft, doch wanneer hij tot dien oergrond is doorgestooten en zijn hart, zij het ook, dat deze steeds weer opnieuw moet worden veroverd, dien vrede vindt, die alle verstand te boven gaat.

Men is wel eens geneigd zich af te vragen, of er nu wel werkelijk verschil bestaat tusschen zich noemende religieuse en z.g. vrije dichters. Het komt toch in het leven, en dus ook in de kunst, ten slotte niet aan op programma's, op bewuste strevingen en voorstellingen, doch op het diepere, grootendeels onderbewuste wezen van den mensch. Vergelijkt men echter Jan Engelman met Marsman, wiens laatsten bundel ik hier kort geleden besprak en wiens verzen ook grootendeels in den tuin van Eros zijn gegroeid, dan treft ons, dat Marsman's erotische verzen, wat de poëtische waarde betreft, sterker, origineeler zijn, hoe Marsman wellicht meer dan Engelman uit het echte dichterhout gesneden is. Doch aan den anderen kant: Marman's werk is aesthetisch, in dien zin, dat men vaak verlangend zoekt naar den dieperen toon van het hart en deze slechts zelden meer dan aarzelend hoort doorklinken.

Engelman's erotische verzen daarentegen zijn een voortdurende worsteling om den zin der aardsche liefde. Al deze poëzie wordt

[p. 94]

beheerscht door zijn innigsten drang, van dezen voorhof, zooals Paul Sabatier de erotische liefde noemt, tot in het heilige der heiligen door te dringen. Zijn gedichten zijn als gothische beelden, zij zijn niet ascetisch, bloedarm of dor, doen het aardsche leven volkomen recht, doch staan tegen een achtergrond van eeuwigheid. Niet, dat deze achtergrond in elk afzonderlijk vers, dat slechts een episode, een beleving vertegenwoordigt, voelbaar zou zijn. Doch den geheelen bundel doorlezend komt men onder den indruk van deze tendentie.

Toch zijn Engelman's sterkste verzen m.i. niet bij zijn Eros-poëzie te zoeken. Men vindt bij Engelman tot in zijn woordkeus toe herhaaldelijk invloeden van Marsman, Herman van den Bergh en andere vitalisten, met wie hij gemeen heeft een voorliefde voor het hevig, het extatisch moment, ‘het oogenblik zonder gisteren of morgen’, zooals Coster het ergens uitdrukt. Deze voorliefde heeft inderdaad o.a. bij Marsman enkele sublieme gedichten voortgebracht. Doch andere, en dit geldt ook voor menige wending bij Engelman, bewijzen, dat: du sublime au ridicule il n'y a qu'un pas. Zoo bijvoorbeeld waar de dichter in een romantisch madrigaal tot de ‘zachte maîtressen, die mijn hart verheugt’ voor na zijn dood het volgend verzoek richt:

Gordel mijn lenden, waar uw beet mij trof
met witte roosguirlanden, die de dauw besliep.
Schik anjelieren en wat teeder lof
op hals en schedelplaten, waar uw mond om riep.

Hier komt bij, dat verschillende dezer verzen wel de extractmatige noteering zijn eener sterke beleving, doch veel minder dan menige van Marsman's Eros-gedichten, minder ook dan A.Th. van Nieulandt's ‘Erotica’ (De Stem 2-'32) tot muziek, tot poëzie zijn bezonken. Het volkomen tot poëzie bezonken gedicht heeft, hoe speelsch het ook naar inhoud en vorm moge zijn, steeds iets monumentaals aan zich, iets dat het in de gedachten doet blijven hangen.

Men denke b.v. aan den inzet van de oud-Engelsche ballade:

Childe Maurice hunted the Silver-wood,

He wistled and he sung.

die den lezer meteen op de volle hoogte brengt, waarop het vers zich beweegt. Of aan de beginregels uit Baudelaire's ‘Harmonie du soir’:

Voici venir les temps, où vibrant sur sa tige

Chaque fleur s'évapore ainsi qu'un encensoir;

Dit volkomen uitgekristalliseerde en daardoor volkomen doorzichtige (en ook gewoon: duidelijke) vind ik vaker in de eveneens in dezen bundel opgenomen ‘Vroege Verzen’. B.v. in ‘Beati Misericordes’, dat mij een der beste specimina onzer jong-katholieke dichtkunst blijft. In dit gedicht leeft, evenals in Anton van Duinkerken's ‘Litanie der Zonderlinge Zielen’ op volkomen zuivere, morgenlijke wijze een der mooiste katholieke tradities: het broeder-

[p. 95]

schapsbesef der menschen, geheel afgezien van rang of stand, gegrond enkel op de religieuse eenheid der zielen, of het nu een blinde orgeldraaier betreft, of een kromme petroleumman. Zij allen hooren erbij omdat het nu eenmaal de zielen zijn van Jezus' zonderlingen, zooals ook Anton Coolen ze in zoo groote verscheidenheid voor ons heeft neergezet. In deze gedichten staan beelden van een feillooze plastiek, die ons zonder mankeeren bijblijven; b.v. dat van de melancholische huizen op een Amsterdamsche gracht, die staan ‘als een scheef gebit in verdorde mond’.

Engelman's meest bekorende charme, waardoor hij zich voor mij het duidelijkst als dichterfiguur afteekent, is echter een zekere bevende prilheid. Er is in zijn beste verzen iets als van morgendauw op vruchten of van dons op een jong lichaam. B.v. in deze regels uit ‘Lente’:

Het maakt me zoo week als de jonge tenoor
Die zong voor het eerst in het avondlof voor:
In de kerk hing al schemer, maar hij zag het altaar,
Waar Maria's glimlach, van waslicht klaar,
Uit teeder ovaal op de menigte keek.
‘Salve Regina’ - het klonk bijna bleek
Van bevend geluk, dat verstild en fijn
In het donker vonkt als een oud robijn.
‘O clemens, o pia’ - ik proef het cantiek
Van engelen blank op een Vlaamsch triptiek,
Den cymbelslag, het vibrato hoog
Waar een arm zich naar de viola boog,
Seringengeur, d'allerzoetste zoen,
Een helle fanfare op gouden klaroen
En kolken van licht om mijn slapen heen:
Een jubel, die niet te beëindigen scheen.

B. Jalink

Dr. S.F.H.J. Berkelbach van den Sprenkel: Het Evangelie van Johannes. Uitgave Ned. Christen-Studenten-Vereen. Zeist, 1934.

De bijbellezingen, welke Dr. Berkelbach v.d. S. indertijd te Rotterdam over het Johannes-Evangelie heeft gehouden, hebben een wijden kring van belangstellenden getrokken. Stenographisch werden zij opgenomen en thans (waarschijnlijk in verkorten vorm) tot dezen gids verwerkt. Hetzelfde bezwaar doet zich hier gevoelen als bij ‘gedrukte preeken’: het gesproken woord verliest veel van zijn oorspronkelijke kracht, wanneer het in druk voor ons ligt. Als gids kan dit beknopte boekje echter wel dienen tot zelfstandige bijbelstudie, ook al omdat het meer vragen doet oprijzen dan oplost. Boeiend is deze handleiding door het samentreffen van wetenschappelijke bezinning en de bezieling, die het leven ontvangt door het geloof.

[p. 96]

Men vindt hier ongetwijfeld stimuleerende gedachten, in oorspronkelijke formuleeringen, die treffen door het kennelijk verlangen het Evangelie toegankelijk te maken voor moderne menschen.

Een enkel voorbeeld kan standpunt en wijze van behandelen illustreeren. De Logos: ‘het eigenaardige iets, dat de wereld in het binnenste samenhoudt. Er is een geheimzinnige samenhang: het is bij God, het is zelf goddelijk en het stroomt uit in het leven’. Ten aanzien van de bijbelsche wonderverhalen wordt gezegd: ‘Wij kunnen daar lang over theoretiseeren en het trachten weg te symboliseeren. Maar dat is niet eerlijk. We hebben het en het is door alle Evangelisten samen zes à zeven maal verteld.’ De schr. wil dus geen rationeele of symbolische ‘verklaring’, slechts de aanvaarding der overgeleverde feiten: ‘het is daar een wondere samenvatting van kracht Gods geweest waardoor al deze dingen zijn geschied’. De bijbelvertaling van prof. Brouwer is waarschijnlijk gevolgd; dit blijkt o.a. uit de formuleering ‘eeuwigheidsleven’.

Waar eveneens in onze kringen een groeiend verlangen speurbaar is nader te komen tot den Bijbel, kan ook deze gids menigeen goede diensten bewijzen, hoewel zijn weg niet steeds de onze zal zijn.

J.F. van Royen