Het zal koud zijn in 't water als 't vriest

[p. 209]

Appendix C

Bibliografie van buitenlandse spotprognosticaties

In de onderstaande bibliografie wordt een overzicht gegeven van gedrukte spotprognosticaties die sinds de uitvinding van de boekdrukkunst tot 1573 zijn verschenen in het Engels, Frans, Duits en Latijn.

Het slotjaar 1572 is gekozen omdat toen Fischarts Aller Praktik Grossmutter verscheen, een tekst waarin praktisch al het voorafgaande werd samengevat en die voor veel latere spotprognosticatieschrijvers een voorbeeld is geweest: veel nieuws kwam er daarna niet meer bij. De door ons uitgegeven teksten waren toen al verschenen, zodat buitenlandse spotprognosticaties van na die datum voor vergelijking van minder belang zijn.

De beperking tot Duitsland/Zwitserland, Frankrijk en Engeland komt voort uit de conclusie dat we de gegevens voor beïnvloeding over en weer moeten zoeken in de teksten die in deze landen op de markt werden gebracht.¹⁶¹

Na 1572 houdt het genre zeker niet op te bestaan, noch in de Nederlanden (zie inleiding, p. 31), noch in het buitenland. Voor de verdere ontwikkelingen in Engeland verwijzen we naar Walford (1885) en Wilson (1969), die informatie verstrekken tot in de 19e eeuw. Voor andere landen zijn dergelijke brede overzichten niet aanwezig en is men vooral aangewezen op de astronomische bibliografiën, zoals die van Zinner (1964) en Grand-Carteret (1896). Zeer beperkte overzichten van de situatie in Duitsland zijn te vinden bij Weller (1865), Baechtold (1890) en Uhl (1893). Voor Frankrijk vindt men het beste overzicht bij Aubailly (1973, 78-93); bruikbaar is ook het beknopte overzicht van Dupire (Molinet ed. 1936-9, dl. III, 1043-4). Veel teksten zijn reeds uitgegeven door De Montaiglon.

In deze chronologische bibliografie worden (voor zover bekend) de volgende gegevens verstrekt: schrijver (pseudoniem en echte naam), short-title (bij ontbreken van een titel wordt de ‘roepnaam’ met het incipit gegeven), colofon, formaat, bewaarplaats, moderne uitgaven en bibliografische verwijzingen. Tenslotte wordt hier en daar een korte toelichting gegeven. Een enkele keer was het niet mogelijk de huidige bewaarplaats te achterhalen. In dat geval geven we de plaats van het exemplaar dat de editeur of de bibliograaf gebruikt heeft. Dergelijke exemplaren, waarvan niet valt aan te nemen dat ze zich nu nog op die plaats bevinden, zijn voorzien van een asterisk.

161 Ook in Italië heeft op dit gebied een traditie bestaan (maar zonder dat er sprake is van een direct verband met de Nederlandse spotprognosticaties); bekend is o.a. een Pronostico satirico van Pietro Aretino (vgl. Aretino ed. 1900). Zie ook Wilson 1969, 261. Wagner 1975, nrs. 50, 251 en 257 noemt een viertal andere Italiaanse teksten.

1

Hans Folz. [Parodistischer Almanach]. Incipit: Nachdem und man zalt dausent eyer unnd fier hundert pratwürst und achczig pfaffenseidlein. [Nürnberg, Hans Folz, 1479 of 1480]. 2^o. Ex.: SB München. Uitg. in: Folz ed. 1961, 438-41. Zie: Folz ed. 1961, XXXV, nr. 46; Einblattdrucke des XV. Jhdts. 1914, nr. 591.

In de literatuur ook bekend onder de titel: Satirischer Almanach auf das Jahr 1480.

2

[Satirische Practica]. Incipit: Ich wolt dur gute ding practiziren / Magst du mir der grillen erweren. [Augsburg, Johann Schaur, ca. 1495]. 2^o. Ex.: SB München. Zie: Folz ed. 1961, 469; Einblattdrucke des XV. Jhdts. 1914, nr. 1209.

3

Jean Molinet. Le Kalendrier. Paris, Nicollas Buffet, [vóór 1500]. Ex.: BN Paris. Uitg. in: De Montaiglon VII (1857), 204-10. Zie: Aubailly 1973, 79.

Van Molinet zijn nog vier andere spotprognosticaties bekend die echter alleen in handschriften overgeleverd zijn. Ze zijn uitgegeven in: Molinet ed. 1936-9, dl. 2 (1937), 888-914, waar ook gegevens over de bewaarplaatsen verstrekt worden.

4

Tyburce Dyariferos [= Jehan D'Abondance]. La grant et vraye Prenostication pour cent et ung an. Z.p.n., [ca. 1500]. Ex.: BN Paris. Uitg. in: De Montaiglon VIII (1858), 337-46. Zie: Aubailly 1973, 82-90.

[p. 210]

5

Affenschmalz. [Satirischer Almanach]. [Nürnberg, Ambrosius Huber, ca. 1500]. 2^o. Ex.: SB München. Zie: Eis 1960, kol. 1145; Zinner 1964, nr. 751; Einblattdrucke des XV. Jhdts. 1914, nr. 90.

6

Doctor Grill vom Kittelberg. Practica Deutsch vff das XV. C vnd ij jar. Z.p.n., [ca. 1501]. 2^o. Ex.: SB München (†). Zie: Folz ed. 1961, 469; Zinner 1964, nr. 808; Weller RT, nr. 202.

Er bestaat ook een andere uitgave, ongeveer in dezelfde tijd gedrukt met een iets afwijkende titel. Zie: Weller RT, nr. 203; Zinner 1964, nr. 809. Ex.: *SB München.

7

Jacob Henrichmann. Prognostica alioqui barbare practica nuncupata latinitate donata. In: Henricus Bebelius. Facetiae. Strassburg, z.n., 1508. Ex.: BL London. Uitg. in: Rabelais ed. 1974, 130-6 (geeft herdruk van 1590!).

Deze spotprognosticatie is nooit afzonderlijk uitgegeven, maar heeft altijd deel uitgemaakt van de Appendix van Bebels kluchtenbundel. Na de eerste druk in 1508 is de bundel in de 16e eeuw talloze malen herdrukt, steeds met de spotprognosticatie erin. Een overzicht van de drukken is te vinden in de uitgave van Bebermeyer (Bebel ed. 1931, xxviii) en vooral in de vertaling van Amrain (Bebel ed. 1907, xxvi-xxxviii). Geen van beiden heeft echter ook de Appendix uitgegeven. In de 17e eeuw beleefde de bundel nog een aantal herdrukken als onderdeel van een kluchtenverzameling die door Nicolaus Frischlin onder de titel Facetiae Selectiores werd uitgegeven (o.a. in 1615, 1651 en 1660).

8

Johannis Rossschwantz. Ein new abentürlich Practica. Z.p.n., 1509. Ex.: *- KB Berlin. Uitg. in: Baechtold 1890, 203-7. Zie: Eis und Keil 1959, 227.

9

Eselbert Trinckgern. Practica deutzsch. Z.p.n., 1509. Uitg. in: Weller 1865, 238-9, 252-4, 267-70, 281-4. Zie: Eis und Keil 1958, 239.

Bekend zijn ook twee herdrukken, nl. [Nürnberg, J. Gutknecht], 1527 (dat ten grondslag lag aan de ed. van Weller, ex.: SB München), en een uitgave z.p.n., 1529.

10

Henricus Ritter Starrenwadel. Prognosticon ex Ethrusco sermone. In: Henricus Bebelius. Facetiae. Antwerpen, Antonius Goinus Morensis, 1541, fol. [S8] verso-T3 verso. Ex.: UB Amsterdam. Uitg. in: Rabelais ed. 1974, 126-9.

Net als nr. 7 is deze tekst nooit afzonderlijk uitgegeven. Naar het lijkt is de Prognosticon niet zo ruim verspreid geweest als nr. 7. De oudste ons bekende uitgave is die van 1541; een nadruk verscheen in 1590. In de titel staat vermeld dat de voorspellingen van kracht zijn vanaf het jaar 1509 tot aan het einde der wereld, zodat mag worden aangenomen dat de eerste druk ook rond 1509 verschenen is. Volgens Wilson 1969, 260 gaat achter het pseudoniem Bebel zelf schuil.

11

Docktor Neper. Practica auff dis iar durch den hoch beremten Docktor Neper wonhaft am tüeffen tal am zoten berg der hochen schul zu schlickingen. Z.p.n., [ca. 1510]. 4^o. Ex.: ?. Zie: Zinner 1964, 23 en nr. 937.

12

Frère Tybault. La prenostication. Z.p.n., [1514]. Ex.: BN Paris. Uitg. in: De Montaiglon XIII (1878), 12-7.

De Montaiglon meent in Tybault de astroloog Jean Thybault te herkennen, die later o.a. door zijn polemiek met Jasper Laet en een conflict aan de Parijse universiteit bekend zou worden (vgl. inleiding, p. 15). Deze kwam echter pas in 1519 in de openbaarheid als drukker en pas later als astroloog (Rouzet 1975, 219-20). Van deze tekst bestaat een ex. met afwijkende titel (BN Paris), gedrukt in Lyon, z.n.j.

[p. 211]

13

Doctor Nemo [= Pamphilius Gengenbach]. Practica zu Teutsch auff das M. Fünff hundert vnd xvj. jare. [Basel, Pamphilius Gengenbach, 1515]. 4^o. Ex.: SB München. Uitg. in: Gengenbach ed. 1856, 160-6. Zie: Gengenbach ed. 1856, 505; Weller RT, nr. 934; Zinner 1964, nr. 1031.

Al snel verscheen er een nadruk in München bij Hans Schobfer in 1515. Ex.: SB München. Zie: Weller RT, nr. 935; Zinner 1964, nr. 1032.

14

Hans Folz. Practica teutsch. Nürnberg, Hans Stuchs, [ca. 1520]. 4^o. Ex.: UB Tübingen (olim SB Berlin). Uitg. in: Folz ed. 1961, 287-92. Zie: Folz ed. 1961, xxvii, nr. 34; Zinner 1964, nr. 1128; Weller RT, nr. 1381.

15

Les Erreurs du Peuple commun. Qui prenostiquent la famine de l'an 1521. Z.p.n., [1521]. Ex.: *Bibliothèque du comte De Lignerolles. Uitg. in: De Montaiglon XIII (1878), 230-9.

16

Doctor Schrotentreck von Bissingen. Practica auff das Funffzehen hundert vnd XXiij. iar. [Erfurt, W. Stürmer, ca. 1522]. 4^o. Ex.: Hist. Verein Würzberg. Uitg. in: Schrotentreck ed. 1911. Zie: Zinner 1964, nr. 1218; Weller RT, nr. 2241.

Herdrukt in 1563 met afwijkende titel. Zie: Zinner 1964, 23 en nr. 2321.

17

Albert Songecreux [= Jehan L'Espine du Pont Allais]. La prenostication. [Paris, z.n., ca. 1527]. Exx.: *Bibliothèque L. Double, en *Bibliothèque du Duc D'Aumale. Uitg. in: De Montaiglon XII (1877), 168-92, en in: Songecreux ed. 1862. Zie: De Montaiglon XII (1877), 169-71; Jacob 1862a; Jacob 1862b; Aubailly 1973, 82-90.

18

Haly Habenragel. La grand et vraye Prenostication generale pour tous climatz et nations. [Paris (?), z.n., ca. 1530]. *Bibliothéque Cigogne. Uitg. in: De Montaiglon VI (1857), 5-46. Zie Aubailly 1973, 82-90.

19

Joachim Fortius Ringelbergius. Ridicula, sed ivcvnda quaedam uaticinia. In: id. Opera. Lyon, S. Gryphius, 1531, 556-7. Ex.: UC London. Uitg. in: Rabelais ed. 1974, 121-2, en in: Ringelberg ed. 1967, 556-7.

In latere jaren nog diverse malen herdrukt.

20

Alcofrybas architriclin dudict Pantagruel [= François Rabelais]. Pantagrueline prognostication certaine veritable et infalible pour lan mil. D.xxxiii. [Lyon, François Juste, 1532 of 1533]. Exx.: BN Paris; Bibl. Municipale Grenoble. Uitg. in: Rabelais ed. 1974, 1-27, en: Rabelais ed. 1933. Zie: Plan 1904, § 25 e.v.

Plan geeft een groot aantal herdrukken van deze tekst op, zowel de afzonderlijk uitgegeven edities, als die welke deel uitmaakten van de uitgave van de Gargantua. Een uitgave van de ed. Lyon 1592 werd verzorgd door P. Champion (Rabelais ed. 1925).

21

Christianus Cellarius. Pronosticatio ridicula sed semper verissima in Mariopago calculata. Antverpiae, J. Grapheus, 1533. Ex.: UB Leiden (Bibl. Thysiana). Zie: BB I, 479; NK 550; Petit, I (1882), nr. 48.

22

Prophecei vnd wunderbarlich Pronostication, vff das 1536. jar kürzlich gefunden zu Räterscheym im Nergaw. Z.p.n., [ca. 1535]. Ex.: *KB Berlin. Uitg. in: Clemen 1909.

23

Maistre Sarcomoros [= Bonaventure des Périers]. La Prognostication des Prognostications, non seulement de ceste presente année M.D.XXXVII. [Paris, Jehan Morin, ca. 1537]. Ex.: BN Paris. Uitg. in: De Montaiglon V (1856), 224-33. Zie: Aubailly 1973, 79-82.

Ongeveer gelijktijdig werd deze tekst ook uitgegeven met een andere titel, nu op naam van Bonaventure des Périers. Deze versie is iets uitgebreider: er gaat een ‘Preface a la Royne de Navarre’ aan vooraf. Uitg. in: Des Périers ed. 1856, dl. I, 130-8, en in: Picot 1920, sub Pt 15.

[p. 212]

24

Doctor Grillen von dem Narrenstein. Lasztafel vnd Practica auff die höhe des Thurns zü Babylonien. Z.p.n., [15] 40. Ex.: *KB Berlin. Uitg. in: Grillen ed. 1854. Zie: Folz ed. 1961, 469; Goedeke, II (1886), 473, sub 3.

Goedeke noemt nog een uitgave die ongeveer gelijktijdig verschenen moet zijn.

25

A mery pronosticacion For the yere of Chrystes incarnacyon 1544. [London, William Middleton, 1544]. 4^o. Exx.: BL London; Huntington Libr. San Marino (Cal., U.S.A.). Zie: Wilson 1969, 261-3; Bosanquet 1917, 89, nr. XXVIII; STC 20422.

Volgens BMC, dl. 195, 649 verscheen in 1938 een facs.-ed. van deze tekst.

26

Tubal Holoferne. Pronostication nouvelle. [Lyon, erven Barnabé Chaussard, ca. 1545]. Ex.: *Bilbiothèque James E. de Rothschild. Uitg. in: De Montaiglon XII (1877), 144-67. Zie: Aubailly 1973, 82-90.

De Montaiglon XII (1877), 145-7 geeft nog drie herdrukken op, t.w. een editie z.p.n., [ca. 1545] (ex.: BN Paris); 'n editie z.p.n., [ca. 1545] (onderscheiden van de vorige, ex.: BN Paris); een editie als onderdeel van L'Amoureux passetemps, declaré en ioyeuse poésie, Lyon, Benoist Rigaud, 1582 (ex.: BN Paris, fol. [I7] recto-[K7] recto). Een editie 1570 is vooralsnog onzeker.

27

Pronostication generalle pour quatre cens quatre-vingt-dix-neuf ans. Paris, z.n., 1561. Uitg. in: De Montaiglon IV (1856), 36-46. Zie: Aubailly 1973, 79-82.

28

Johann Wyerman. Practica Vff das M.D.LXV Jar. Z.p.n., [ca. 1564]. Ex.: SB Zürich. Uitg. in: Baechtold 1890, 228-35. Zie: Weller 1865, 236.

Weller en Baechtold noemen ook een herdruk uit ca. 1564 met een iets afwijkende titel, ex.: SB Zürich.

29

Johann Nas. Αντιπραξεις των αστ ρολογων D.i. die vnselig gewisest Practica practicarum. Ingolstad, z.n. 1566. 8^o. Zie: Zinner 1964, nr. 2396; Hauffen 1921, I, 146-7.

Herdrukken verschenen in Ingolstad in 1571 en 1572. De naam van de uitgever is niet bekend. Zie: Zinner 1964, nr. 2550; Baechtold 1890, 228; Gengenbach ed. 1856, 429-32.

30

J. Dernyll'. A merry prognostication for the year of our Lord God 1567. [London, William Peckerynge, 1566 of 1567]. Zie: Wilson 1969, 263; Bosanquet 1917, 196, nr. 91.

31

Johann Fischart. Aller Praktik Grossmutter. Zu Altenarren im Land Narrenwegen, durch Fulkus Fochlearian Buchtrücker zü Narrweiden, 1572. (=[Strassburg], z.n., 1572). Ex.: SB Zürich. Uitg. in: Fischart ed. 1876. Zie: Hauffen 1921, I, 143-53; Sommerhalder 1960, 31-40; Zinner 1964, nr. 2580.

Deze bijzonder populaire tekst is vele malen herdrukt. In 1573 al door Jobin in Strassburg (ex.: SB Zürich). in 1574 verscheen in dezelfde stad een sterk uitgebreide versie (Zinner 1964, nr. 2670), die werd herdrukt in 1593, 1598, 1607 en 1623 (resp. Zinner 1964, nrs. 3534, 3766, 4135, 4928). Deze uitgebreide versie is op basis van de ed. 1623 uitgegeven door Schreible (Fischart ed. 1847). Andere edities worden genoemd door Sommerhalder 1960, 31-2, noot 1. Zinner 1964, 23 vermeldt ook het bestaan van een Aller Prackticken und Prognosticken Grossvater. Zie verder ook: Gengenbach ed. 1856, 415-32 en 526-8.