Logo DBNL
Het zal koud zijn in 't water als 't vriest (1980)

Het zal koud zijn in 't water als 't vriest

(1980)–Hinke van Kampen, Herman Pleij, Bob Stumpel, Annebel Venmans, Paul Vriesema, Anoniem Het zal koud zijn in 't water als 't vriest–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Astrologie als koopwaar

1 Laatmiddeleeuwse voorspeltechnieken

Onder het jaar 1107 weet Giraldus Cambrensis in één van zijn kronieken te vermelden dat er in Pembrokeshire in Wales een boerenkolonie van Vlamingen gevestigd is die over magische gaven beschikt. Ze kunnen in de toekomst kijken, maar ook op bestelling geheimen uit heden en verleden ontrafelen. Daartoe koken ze rechterschouderbladeren van rammen totdat het vlees eraf valt. Uit de aard van spleetjes en plekjes in het kale bot leiden ze oorlog en vrede af, ziektes, moorden en branden. Voor het oplossen van diefstal en het vinden van de dief hebben ze daarnaast een andere techniek, namelijk het kijken in een spiegelend wapen.1

Op het eerste gezicht is men geneigd te veronderstellen dat het isolement deze Vlamingen teveel geworden is, en dat Giraldus deze mededeling verstrekt om te laten zien hoe gek men wel in groepsverband kan worden. Doch niets is minder waar. De Vlamingen worden ter plaatse geëerd om hun daar ongekende gaven, en dat moet in de kroniek. Op het vasteland van Europa waren spatulamantie (voorspelkunst uit botten) en speculomantie (idem uit spiegelende voorwerpen) breder bekend, samen met een honderdtal andere voorspelvormen die zich naast de astrologie ontwikkelden.

Voor de behoefte aan zo'n grote verscheidenheid aan voorspeltechnieken kan op verschillende oorzaken gewezen worden, maar de voornaamste is wel de professionalisering van de astrologie vanaf de 12e eeuw. Zodra Thomas van Aquino's denkbeelden over de astrologie door iedereen - ten onrechte - begrepen worden als een positieve stellingname, die kan worden aangehaald om dit bedrijf binnen een christelijke levenswijze te legaliseren, annexeren universiteiten, adellijke hoven en bisschoppelijke paleizen deze voorheen heidense tovenarij als eerbiedwaardige wetenschap. Het monsterverbond met de medische wetenschap doet hier nog een schepje bovenop, zodat in de late middeleeuwen astrologie een aangelegenheid is voor de verhevenen der aarde, bedreven door universitair geschoolden. Daarmee ontstaat een groot gat in de markt voor technieken om de toekomst te kennen en te overmeesteren. Dat zal pas door de astrologen zelf ingevuld worden wanneer ze kunnen beschikken over de drukpers - die ze overigens snel het initiatief uit handen neemt - om het resultaat van hun geleerde berekeningen in handzame boekjes vol praktische adviezen voor een breed publiek te verspreiden.

Maar voor het zover was, hadden zich talloze voorspeltechnieken ontwikkeld met een doe-het-zelf-karakter, uit te voeren door ongeschoolden met eenvoudige hulpmiddelen. Sommige daarvan worden zo populair dat ze ook de drukpers halen, en dankzij deze nog een korte bloeiperiode kennen in de 16e eeuw, om langzaam weg te slijten als achterlijk volksvermaak in de 18e en 19e eeuw. De

meeste hangen samen met elementen uit de astrologie die een leek kon waarnemen, vandaar wel de eigentijdse verzamelaanduiding van astrologia naturalis daarvoor. Deze term had bovendien nog een andere pretentie. Hij moest aangeven dat dit soort astrologie niet alleen door iedereen beoefend kon worden, maar bovendien nadrukkelijk geoorloofd was, in tegenstelling tot de astrologia superstitia die van een volstrekte determinatie door de sterren zou uitgaan.2

Dit is voornamelijk theorie. In de praktijk woekeren talloze systemen en technieken door elkaar als nevenaabod naast de geleerde astrologie. Het geoorloofde ervan berust voornamelijk op bezwerende mededelingen uit dezelfde bron. Ook na Thomas van Aquino blijft de kerk in feite de astrologie, en zeker andere voorspelvormen, verbieden. Pogingen om zich te verenigen met een christelijk standpunt en tegelijkertijd uit te reiken naar een breed publiek vindt men in de profetieën. Allereerst worden de bijbelse profetieën voor de eigen nabije toekomst uitgelegd, maar al snel vinden we ook profetieën van eigen makelij, toegedicht aan de wonderlijkste figuren, die door God met het zienerschap verrast zouden zijn. We horen van een 13e-eeuwse Jan Aneseus, alias de smit van Huysse, wiens raadselachtige voorspellingen nog herhaaldelijk in de 16e eeuw gedrukt worden.3 Wereldfaam verkrijgen de steeds weer gedrukte voorspellingen van zekere Alonse Fresant (Aloncius), een bekeerde Turk uit het begin van de 15e eeuw. Ze zouden pas overtroffen worden door de Centuries (1555) van Nostradamus, oorspronkelijk als geneesheer in dienst van Cathérine de Medicis. Men meent nog in onze tijd hierin allerlei voorspellingen aan te treffen met betrekking tot 20e-eeuwse gebeurtenissen, wat ook geldt voor de voorspellingen van de Zwitserse arts Paracelsus uit de eerste helft van de 16e eeuw.4 Graag verwijst men ook naar een onbekende kluizenaar of een vondst in een zeer oud boek.5 Vooral in het Noorden blijft het tot in de 18e eeuw gonzen van via de drukpers verspreide visioenen en profetieën. De voorkeur om ze toe te dichten aan doofstommen, onnozelen en waanzinnigen neemt daarbij toe, immers zij zouden met name het derde oog hebben: Jaarfke Wypkes, Onnozel Trijntje van Boskoop, Michael Saeckes, Intje Jansz. en vele anderen gaan gebukt onder deze afwijkingen, waarvan de drukkers een gave maken.6

Toch aanvaardt de kerk in de middeleeuwen dit allerminst: ‘Besetene lieden die te voeren niet en wisten, segghen somtijt wel toecommende saken, ende dat comt al biden viant.’7 Dit komt uit een tekst uit de kring der biechtboeken, zondenspiegels en catechetische verklaringen van de Tien Geboden voor brede lagen van de bevolking. Vooral naar aanleiding van het Eerste Gebod wordt uitvoerig geïnstrueerd wat allemaal als bijgeloof aangemerkt moet worden. In aanmerking genomen wat het doel van deze in relatieve overvloed bewaarde werkjes is - begeleiding tot de biecht en van een christelijke levenswandel in het algemeen - vormen ze sterk bewijs voor de populariteit van de genoemde praktijken: ‘Het es

verboden tot toeveraers te ghane ende te willen weten dinghen die heymelic gheschiet zijn.’8

Naast de al eerder genoemde bot- en spiegelkijkerij horen we van het lezen van de handlijnen (chiromantie), van met olie of roet besmeerde vingernagels (onychomantie), van in lood gegoten vormen, van galappels, eikels, de interpretatie van vogelgezang en allerlei andere diergeluiden, van de gang der dieren, enzovoort. Ook uit andere bron dan de biechtinstructies zijn ons deze technieken bekend, in een paar gevallen direct uit middelnederlandse teksten die voorspellingen op één der genoemde wijzen bevatten. Zo is er een middelnederlandse instructie over de bepaling van de afloop van een ziekte. Dag van de week en dag van de maand waarop de ziekte is begonnen moeten gecombineerd worden met de getalswaarde van de naam van de zieke (onomatomantie). Daarnaast geven de humanisten op satirische toon veel informatie. De meeste hechten tot op zekere hoogte wel waarde aan de tekenen der sterren, en in hun spot met de lekenastrologie en andere cultische voorspelvormen zijn ze één. Sebastian Brant en de auteur van het Erasmiaanse refrein op de stokregel ‘Maer 't is 't Evangelie van de Spinrocken’ vegen de vloer aan met de genoemde technieken alsook met de hierna te noemen calendologia.9

De simpelste vormen met de eenvoudigste hulpmiddelen krijgen succes via de drukpers. Daartoe behoorden de dobbelstenen: ‘Sommeghe prouven met teerlinghen ende segghen: “Werpe ic sus veel oeghen of so vele, het sal aldus gheschien”, ende sij steller haer gheloeve in.’10 In ieder geval in het Duits kennen we gedrukte dobbelsteenboeken, zoals het Strassbürger Würfelbuch van 1529.11 Maar het grootste succes krijgen hier toch volksboekjes die de lekenastrologie - die mòcht! - tot een aantrekkelijk gezelschapsspel weten te promoveren, vol illustraties en onderhoudende rijmpjes. Voor de drukpers manifesteert deze astrologie voor doe-het-zelvers zich in verschillende vormen. Het eenvoudigst waren de dag-jaarprognosen: de planeet die de eerste dag van het nieuwe jaar regeerde was de jaarregent die de loop van dat hele jaar bepaalde. De maan-jaarprognose deed datzelfde op grond van de maanstand, terwijl metereognostische jaarprognosen allerlei weersverschijnselen op die eerste dag (donder, zonneschijn, wind, regen, hagel) determinerend achtten voor de toekomst die dat gehele jaar zou brengen. Tezamen kan men dit soort teksten, ook bewaard in het middelnederlands, aanduiden met calendologia of jaarprognosen.12 Voorspellingen inzake weer, oogst en het vee staan centraal, en boeren vormen dan ook het voornaamste publiek (en de voornaamste kennisbron?) voor deze vorm van lekenastrologie. Als ‘Boeren-Practica’ of ‘Schaapherders-Kalender’ krijgen ze in gedrukte vorm over geheel Europa een enorm succes bij een stedelijk publiek, rijk geïllustreerd in rood en zwart, met een tekst in verzen.13 Het amusementsgehalte neemt toe. Der schaepherders Kalengier, gedrukt in 1539 bij Symon Cock te

Antwerpen, bespeelt op de titelpagina zorgvuldig het ‘nuttig en aangenaam’: ‘seer ghenoechlyc om lesen ende nyetmin profitelijc allen menschen, coopluyden ende anderen menschen, wat handelinghe si ooc hanterende sijn.’14 Bovendien is de inhoud verbreed. Naast de bekende stof wordt allerlei praktische astronomische informatie gegeven, die resulteert in wenken voor een gezond en lang leven: het regimen. Deze adviezen worden nadrukkelijk gepresenteerd als berustend op de praktijkervaringen van de schaapherders, en níét op geleerdheid. Op hun naam is zelfs één der prologen gesteld, met instructie voor het gebruik van de kalender.

In de 16e-eeuwse vakliteratuur, met een bredere opzet rond de astrologie, gezondheidsregels en als gezelschapsspel gepresenteerde doe-het-zelf-horoscopen, blijven de calendologia een gewild onderdeel. Thuys der Fortuynen, vanaf het begin der 16e eeuw meermalen gedrukt, bevat aan het slot Der boeren pronosticatie met voorspellingen gebaseerd op het weer. Daarna volgt nog Een pronosticatie vanden Iaersdach, waar de implicaties van de dagregent op 1 januari voor het gehele jaar toegelicht worden.15 Het boek, vol houtsneden en versjes - we hebben zelden een aantrekkelijker uitgevoerd 16e-eeuws drukwerk gezien - behoort tot het type van de lotboeken, beter bekend onder de Duitse naam Losbücher.16 Door middel van een draaiend wijzertje op een schijf aan het begin bepaalt men het eigen lot, want tezamen met andere gegevens over naam en geboortetijdstip wordt men naar steeds nieuwe rubrieken in het boek verwezen, waarbij astrologie een dominerende rol speelt. Aan het slot beschikt men over een complete horoscoop voor het gehele leven. Deze gezellige winteravondboeken richten zich in de eerste plaats op ontspanning voor een breed publiek, maar dan wèl weer met nut, want er valt ook veel uit te leren.

Hiermee zijn we op de markt van de populaire drukpers gekomen met tientallen van zulke werken. Al hebben ze verschillende titels, de inhoud bestaat toch steeds uit een bonte mengelmoes van de volgende elementen: de sterrenbeelden, de tekenen van de dierenriem, de planetenkinderen, de fysiognomiek (karakterleer op grond van uiterlijke kenmerken van het menselijk lichaam), chyromantie (handleeskunde), horoscoop, de dies egyptiaci (gevaarlijke dagen voor bepaalde handelingen), aderlaatinformatie aan de hand van ledenpoppetjes, gezondheidsregels, humorenleer, de leeftijdstrappen, medicatie, weersvoorspellingen, astronomische gegevens, tabellen om de kerkelijke feestdagen te vinden, jaarmarkten en nog zo wat. De titel van het werk wordt bepaald door het uitgangspunt (één van de bovengenoemde aspecten), maar onvermijdelijk komen dan ook de andere te voorschijn. Daarbij staat veel op rijm, komen talloze houtsneden voor, en houden amusement en lering elkaar in evenwicht. Naast Thuys der Fortuynen behoorde Johannes Indagines Chyromantia (1536) tot de successen, evenals Tscep vol wonders (1514), het Nieu Complexie-Boeck (1554), Dat grote

Planeten Boeck (1591), en zelfs Petrus Sylvius' Tfundament der medicinen ende chyrurgien (1530).17 Ze verraden hoe vertrouwd een zeer breed publiek met astrologie was in de 16e eeuw, en op welke wijze deze kennis steeds weer door leken toepasbaar gemaakt kon worden op de handelingen van het dagelijks leven door middel van vernuftige spelvormen.



illustratie
Zodiacman




illustratie
Fysiognomie van ‘maankind’


2 Astrologie van middeleeuwen naar nieuwe tijd

Augustinus veroordeelde de heidense erfenis der astrologie als een onzinnige en ketterse leer. Deze stellingname heeft een remmende invloed gehad op de ontwikkeling van de astrologie gedurende de vroege middeleeuwen. Desondanks bleef een zekere belangstelling gaande. Vooral de filosoof Boethius († 524) en de encyclopedist Isidorus van Sevilla († 636) besteedden er nogal wat aandacht aan. Via de geleerde abt Beda († 735) en zijn leerling Alcuïnus werd de astrologie in de tijd van Karel de Grote naast landbouw, bouwkunst en muziek op de scholen onderwezen. Deze licht gekerstende Latijnse astrologie werd door de School van Chartres in de 11e eeuw in verband gebracht met de Grieks-Arabische traditie, een vrucht van de eerste kruistochten. Deze kenmerkte zich vooral door de interrogationes (het met behulp van ‘ondervraging’ der sterren opsporen van verloren voorwerpen en verdwenen mensen) en electiones (het uit de geboortehoroscoop vaststellen op welk moment men bepaalde handelingen moest verrichten). Abelard († ca. 1140) volgde de lijn van Chartres. In zijn conceptie van de astrologie kon men wel naturalia (bijvoorbeeld het weer) voorspellen, maar niet contingentia, dat wil zeggen dingen die afhingen van de wil van God, van het toeval of van de vrije wil van de mens. Zijn mening vertegenwoordigde nog eeuwenlang de stellingname van de kerk, die wel een zekere plaats aan de astrologie binnen het geloof moest toekennen gezien de astrologische elementen in de bijbel, met name in geboorteverhaal van Christus.

Zeer belangrijke stimulansen gingen vervolgens uit van het Spaanse Toledo, waar een groot aantal geleerden een enorme hoeveelheid vertalingen in het Latijn van de werken van Arabische astrologen produceerde. Langs deze Arabische (om)weg verschenen ook de geschriften van Euklides, Aristoteles en Ptolemeus in het Latijn. De bijdrage van de scholastiek, bij monde van de dominicanen Albertus Magnus († 1280), Thomas van Aquino († 1274) en Vincent van Beauvais († 1264), bestond uit het aanbrengen van een zo scherp mogelijke scheiding tussen de door hen resoluut verworpen judicerende noodlotsastrologie en de ‘zuivere’ astrologie, die rekening hield met de vrije wil van de mens. De franciscaan Roger Bacon († 1294) benadrukte dat zijn dominicaanse collega's bij hun bestrijding van de noodlotsdwang slechts een vermeende astrologische stelling bestreden, die nimmer aanhang had gevonden bij geleerde astrologen, doch slechts populariteit had genoten bij de leke-astrologen. Hij verkondigde de opvatting dat het individu in staat moest worden geacht de invloeden der sterren te weerstaan, hetgeen helaas bij de massa niet het geval was. In zijn strijd daarvoor ging hij zelfs zó ver, dat hij derhalve bepleitte dat de kerk zelf de leiding en bevordering der astrologie ter hand moest nemen.

Gedurende de 14e eeuw en de eerste helft van de 15e eeuw ontwikkelde zich,

binnen het kader van overal groeiende vraag naar intellectuele ‘voeding’, een grote behoefte aan geschriften die op de astrologie betrekking hadden. Het was de boekdrukkunst die deze honger naar kennis pas in de tweede helft der 15e eeuw enigszins bevredigend kon stillen.18

Wanneer we in de eerste eeuw van de boekdrukkunst spreken over astrologie hebben we meer op het oog dan nu. Om te beginnen is er het onderdeel dat zich bezig houdt met de hemellichamen en de manier waarop ze door het universum schieten. Wij zouden dat nu astronomie noemen. Maar daarbij komt de overtuiging dat de macrocosmos (het universum) met de microcosmos (het aardse) samenhangt. Derhalve bestudeert men ook de relatie tussen de verschijnselen van beide, in het perspectief van de veronderstelling dat de hemelse bewegingen gebeurtenissen op aarde tot gevolg hebben. Alleen dit laatste noemen wij astrologie, maar tot in de 17e eeuw worden beide onderdelen van de sterrenkunde niet of nauwelijks onderscheiden, en in samenhang bestudeerd. Termen als astronomie en astrologie betekenen dan ongeveer hetzelfde, zodat in de 16e eeuw de sterrenkundigen nog op beide velden actief zijn, waarbij de grens tussen beide disciplines moeilijk te trekken is. Een complicatie daarbij vormen de nadere onderscheidingen binnen de astrologie die afhangen van de reikwijdte der voorspellingen. Sommige astrologen menen dat de sterren alleen informatie kunnen verschaffen over zaken die te maken hebben met gezondheid of weer, terwijl anderen vinden dat de sterren op alles in detail antwoord kunnen geven. Deze beide soorten van voorspellende astrologie beleven na 1450 een enorme bloei. Daarvoor is de drukpers verantwoordelijk, die een groeiende vraag zo adequaat weet te beantwoorden dat zij daarmee een nog veel wijdere markt creëert die tot ver in de 16e eeuw onverzadigbaar lijkt.

Maar met het stijgen van de populariteit wordt de kritiek op de astrologie in de 16e eeuw ook steeds heviger. De vraag waarop die kritiek zich dan richt, is niet zomaar te beantwoorden. Duidelijk is dat het lang niet altijd gaat om de principiele grondslagen van de astrologie, maar veel meer om een (vermeende) foute manier van vakbeoefening door collega's. Want de critici schuilen niet zo zeer onder de al of niet verlichte geleerden maar vooral onder de geleerde vakgenoten. In de 15e en 16e eeuw werden in Europa werkelijk talloze polemieken gevoerd door praktiserende astrologen. Tekenend is dat de wetenschapshistoricus Thorndike de hoofdstukken over de Europese astrologie vrijwel uitsluitend kan schetsen aan de hand van zulke polemieken.19 Ook in de Nederlanden wordt meegetwist. Hier begint het met een opvallende ruzie tussen de artsen-astrologen Jasper Laet jr. en Jean Thibault, gevoerd rond 1530. Deze polemiek mag representatief heten voor het niveau waarop over het algemeen in Europa getwist werd. Laet verwijt Thibault dat deze een charlatan is die eigenlijk totaal niets van medicijnen of astrologie afweet. Thibault antwoordt hierop dat hij juist bijzonder goed op de



illustratie

hoogte is, dat hij immers hofarts is geweest en tijdens een epidemie belangrijk werk heeft gedaan. Laet weet er niets van en om dit te bewijzen komt Thibault met een aantal onjuiste voorspellingen in het werk van Laet. Natuurlijk ontkent Laet dit en de polemiek begeeft zich op het welles-nietes-niveau waarbij valse beschuldigingen en scheldwoorden niet van de lucht zijn. Uiteindelijk droeg dat allesbehalve bij tot het beoogde doel, namelijk het herstel van de reputatie van de astrologie.20 Doch ook in humanistenkringen werd tegen de astrologie geageerd. Alweer blijkt dat men niet zozeer de astrologie als zodanig ontkent, maar vooral vecht tegen de uitwassen. Daarbij heeft iedereen zo zijn eigen ideeën over wat

nog toelaatbaar is en wat afgewezen diende te worden als bijgeloof. Dit betekent dat iemand best vóór de astrologie kan zijn maar tegen al te gedetailleerde voorspellingen, een houding die niet altijd even consequent aandoet. Die tweeslachtigheid vinden we bijvoorbeeld bij Erasmus. In zijn boek over de opvoeding, De Ratione Studii (1511), zegt hij dat de astrologie nutteloos is en alleen bestaansrecht heeft als bron voor dichters. Sterren mogen van hem niet meer dan een aanleiding voor astrologische beeldspraak zijn. Daartegenover meldt hij in een brief uit 1519 dat hij een bezoek heeft gebracht aan een aantal beroemde astrologen om hen te raadplegen over de ongelukkige tijden.21 De Duitse humanist Sebastian Brant is altijd gezien als een tegenstander, naar aanleiding van uitlatingen in zijn Narrenschiff (1494). Bij nadere bestudering van zijn werk blijkt dat gewoon niet waar te zijn. Hij toont zich juist een voorstander maar daarbij stelt hij grenzen. Daarbuiten ligt bijgeloof. Alleen astrologie beoefend door de vakman is acceptabel, en dat betekent dat niets in strijd met de vrije wil van de mens mag zijn. Al te detaillistische conclusies zijn uit den boze. Het jaar is de kleinste voorspelbare tijdruimte, terwijl de voorspelling steeds voor iedereen geldt. De voorspellingen, gebonden aan religie en moraal, dienen gericht te zijn op de rijks- en kerkpolitiek. In die zin schreef hij ook zelf prognosticaties.22 Ook Luther wordt per traditie ingelijfd bij de critici. Aanvankelijk hoorde hij daar ook bij maar hij veranderde van mening toen hij in een prognosticatie las, dat de reformatie zou overwinnen. Sindsdien was hij voorstander en hij heeft zich zelfs beijverd de betreffende prognosticatie van Johann Lichtenberger (1486) steeds opnieuw met een toelichting uit te geven.23

Meer lijn zit er in de standpunten van geleerden als Thomas More, Rabelais en Pontus de Tyard. More was zeer geïnteresseerd in astronomie maar moest niets hebben van astrologie. Blijkbaar wist hij een grens tussen beide moeilijk scheidbare wetenschappen wel te trekken. In Utopia zou, volgens hem, geen aandacht meer besteed hoeven te worden aan voortekenen of voorspellingen en dat soort nonsens. Het zou daar beschouwd worden als een grap.24 Dat lijkt Rabelais ook aan te geven met zijn toonaangevende parodie op de astrologische voorspellingen, de Pantagruéline Prognostication (1532). Toch schreef hij daarvoor èn daarna serieuze almanakken en prognosticaties. Ook voor hem geldt dat hij wel degelijk de aanwijzingen der sterren erkent, maar ageert tegen het commerciële misbruik dat er door charlatans en drukkers van gemaakt wordt.25 Op een andere manier hield de Pléiade-dichter Pontus de Tyard zich met astrologie bezig. Uiteindelijk verwerpt hij haar volledig. In zijn L'Univers (1557) zet hij al diverse vraagtekens, om in zijn Mantice (1573) tot de conclusie te komen dat de vrije wil van de mens zijn lot bepaalt en de sterren geen invloed kunnen uitoefenen. Astrologie is voor hem, in het voetspoor van Augustinus, alleen bruikbaar voor weersvoorspellingen en eenvoudige huishoudelijke zaken.26

De houding van de katholieke kerk is altijd onduidelijk geweest. Al vanaf de kerkvaders heeft zij aanhoudend de astrologie veroordeeld, zonder er krachtig tegen op te treden. Integendeel. Astrologen werden vaak geraadpleegd in het Vaticaan, en verschillende pausen en kardinalen deden zelf ook aan astrologie. Na het concilie van Trente (1545-1563) kwam er een poging tot krachtiger beleid. De Index van 1563 telde vele astrologische werken. Astrologie was van nu af slechts toegestaan ten behoeve van geneeskunde en weersvoorspellingen. Ook de Index is echter krachteloos gebleken. Men publiceerde lustig verder, alsof er geen verbod bestond. Vaak kreeg het werk zelfs nog een kerkelijke approbatie mee! Pas onder paus Sixtus V (1585-1590) kwam het tot vervolgingen van afzonderlijke astrologen maar zelfs dat was nog alleen om de ergste uitwassen in te dammen.27 De katholieke kerk, die de vrije wil zo hoog in het vaandel droeg, heeft het geloof in de astrologie nooit echt kunnen beperken. Slechts het ‘compromis-voorstel’ van Thomas van Aquino - de sterren beïnvloeden wel maar dwingen niet - wordt nog aangehaald in allerlei teksten en fungeert zelfs als ‘motto’ in menige gedrukte prognosticatie in de 16e eeuw. Als toppunt van tegenstrijdigheid mag een Duits biechtformulier genoemd worden uit de 15e eeuw, waarin de biechteling wordt gevraagd of hij naast God misschien óók planeten vereerd heeft. Dat is immers zonde. Maar gelukkig wordt eraan toegevoegd dat die zonde veroorzaakt wordt door de sterren die immers noodzakelijke dwang uitoefenen op de wil van de mens!28

Wanneer tenslotte tegen het einde der 16e eeuw de astrologie begint te wankelen, kan dat nauwelijks gebeurd zijn onder invloed van de kerk. De aandacht richt zich daarentegen in de eerste plaats op het werk van astronomen als Copernicus, Brahe, Kepler en Galilei, die vaststelden dat niet de aarde het centrum van het universum was, maar de zon. Dat heeft bijgedragen tot het ontstaan van een geheel nieuw wereldbeeld. En dit staat in het perspectief van een verandering in het geestelijk klimaat. Er staat een kritisch soort mens op, die niet meer de zintuigelijk waarneembare werkelijkheid voegt naar de apriori's, maar andersom rationele conclusies baseert op wat hij ziet. Voor de astrologie betekent dit dat zij afgewezen zal worden. Het cogito ergo sum dwingt tot een andere houding ten opzichte van metafysica. De objectieve waarheid wordt nu slechts erkend voorzover zij denkbaar is. Fantasie, gevoel en intuïtie zijn minder belangrijk of zelfs waardeloos. De microcosmos werd niet langer meer gezien als een afspiegeling van de macrocosmos. Door deze filosofische en fysische ontwikkelingen werd de bodem onder de astrologie volledig weggeslagen.29

De centrale aanval op de astrologie lijkt al in de tweede helft van de 16e eeuw aan kracht te winnen. Daarbij zijn het niet alleen de geleerde betogen die als wapen dienen voor de nieuwlichters. Ook in de spotschriften en satires op de astrologie wordt dit proces zichtbaar. De vraag is nu welke plaats de spotprognosticaties bij deze rigoreuze onttakeling innemen.

3 De gedrukte prognosticaties

Hoewel de prognosticaties een opvallend deel van het totale aantal uitgebrachte edities van de 16e eeuw vertegenwoordigen, is een compleet overzicht van hun aantal, vorm en inhoud tot op heden niet beschikbaar. In de 19e en 20e eeuw zijn wel enkele bibliografieën opgezet, maar die zijn meestal onvoltooid gebleven.30 Niettemin is duidelijk dat ook op dit terrein de Antwerpse drukkers in hoge mate toonaangevend waren. Jaarlijks produceren ze een prognosticatie, soms parallel met een Latijnse, Franse, Engelse of Duitse editie van dezelfde tekst.

De uitgaven werden over het algemeen niet gedateerd in het colofon. Maar omdat ze in de titel het richtjaar (het jaar waarvoor de voorspelling gold) vermelden, zijn ze toch ongeveer te plaatsen. Een enkele keer komt een drukjaar voor in het colofon, dat dan merkwaardigerwijs identiek is aan het richtjaar op de titelpagina. Werden zulke prognosticaties dan gedrukt in het jaar waarvoor ze voorspellingen gaven? Soms wel, al zullen vaker richtjaar en drukjaar gelijkgeschakeld zijn om verwarring te voorkomen.31 Daarom zal dat drukjaar in de regel niet vermeld zijn. In ieder geval ligt de drukactiviteit meestal rond de kerstdagen. De Antwerpse drukker Claes de Grave procedeert in 1511 tegen zijn collega Hendrik Eckert van Homberch omdat deze tijdens de kerstdagen van 1510 een voor Claes bestemde prognosticatie van Jasper Laet gedrukt had, met 4 of 5 persen en een 15-tal gezellen. Daardoor kon Hendrick een complete oplage onmiddellijk na Kerstmis verkopen.32

De schrijvers van prognosticaties moeten doorgaans onder de artsen gezocht worden. Eerder hebben we al gezien hoezeer geneeskunde en astrologie verbonden zijn. Al gauw blijkt echter dat de artsen zich niet meer beperken tot de medische astrologie, maar allerlei al dan niet verwante gebieden in hun voorspellingen betrekken. Bekende namen uit de 15e en 16e eeuw zijn Johan Laet en Jasper Laet I en II, Jean Thibault, Adriaen van Vossenholen, Pieter van Goorle en Willem de Vriese. In de Noordelijke Nederlanden krijgen Ambrosius Magirus, Rodolphus Grapheus, Pieter van Foreest en Philips Lansbergen meer dan lokale bekendheid.

Deze schrijvers zagen elkaar blijkbaar als lastige concurrenten. Regelmatig voerden ze polemieken in de prologen en epilogen van hun werk, waarin ze elkaar beschuldigden van onbekwaamheid. Hiervóór is reeds de langdurige twist tussen Jasper Laet jr. en Jean Thibault aangestipt. Ook daar ging het niet alleen om wat er wel of niet in de prognosticatie thuishoorde, maar vooral om de methode en de bronnen die een schrijver gebruikte om tot zijn voorspellingen te komen.33 Startpunt bij het schrijven was voor de minder begaafde voorspellers steeds een efemeride, dat is een door wiskundigen (astronomen) opgestelde tabel waaruit af te lezen viel wanneer welke planeet waar zou staan aan het firmament. Veel voor-

spellingen zouden waarschijnlijk eensluidend zijn geweest, als de efemeriden dat geweest waren. Dit was echter nooit het geval, omdat door onkunde, slordigheid, rekenfouten en zetfouten de tabellen vele storende fouten bevatten. De astrologen zijn zich hiervan ook bewust, getuige Adriaen van Vossenholen in 1560: ‘(...) want niemant en mach zijn calculatie maken na dye Ephemerides overmits dat dye in vele incorrect zijn ende in motibus planetarum faelgieren, ende alder meest die tabulas Alfonsinas (...)’.34 Ook Jasper Laet klaagde over de ‘abuseringhe des printers’, die er, samen met de onkunde van de astrologen, voor zorgen dat er zoveel foute voorspellingen gedaan worden: ‘Ende want si dese erroren van Ephemerides niet aengemerct hebben / so mach een yegelic wel weten / hoe corrupt dat die Pronosticatie ende Almanacken vanden jare .xxx. moeten zijn. Aldus waert goet datse haren Ephemerides eerst leerden corrigeren eer si pronosticeerden of Almanacken maeckten (...)’.35 De efemeriden zaten zo vol fouten dat er geen twee identiek waren. Een bonafide astronoom als Regiomontanus die veel moeite deed om zijn efemeriden foutloos te laten zijn, kon dan ook niets anders doen dan zelf een drukkerij beginnen om zo de produktie van begin tot einde te kunnen controleren.36 Zelfs als de astrologen aan de hemelverschijnselen dezelfde invloeden toekennen, komen ze toch tot andere voorspellingen omdat hun efemeriden niet deugen. Uiteraard vonden ze hun eigen bronnen het best, terwijl hun collega's oplichters waren, die het aanzien van het vak omlaag haalden. Het aanklagen van concurrenten naast het aanprijzen van eigen werk wordt in de proloog de vaste aanloop van de gedrukte prognosticatie. In die prologen worden daarnaast doorgaans de functie en de bedoelingen van de planeten nog eens uitgelegd. Niet zelden wordt er op gewezen dat de planeten wel veel hebben in te brengen, maar dat Gods wil uiteindelijk de doorslag geeft. Aan de hand van een aantal korte hoofdstukjes komen daarna de jaarvoorspellingen. Een aantal vaste onderwerpen keert steeds terug. Eerst de seizoenen, meestal te beginnen met de winter, als het seizoen waarin de prognosticatie verschijnt. Daarna worden vaak de 12 maanden apart behandeld en het wel en wee rond de gewassen in verband met de te verwachten oogst. Daarbij kunnen ook de prijzen van de gewassen aan de orde komen, ook wel in een apart hoofdstukje van den goeden en dieren tijt. Dan volgen de ziektes die er dat jaar zullen heersen, vaak samen met de conjuncties en opposities van de planeten die hier een rechtstreekse invloed op hebben. Tenslotte zijn er stukjes over oorlog en vrede en de heersende macht. Vorsten worden met name genoemd, met voorspellingen over hun bewind, hun eventuele dood en de krijgsprestaties. Om een idee te geven hoe dit er in de praktijk uitziet, is in Appendix A de prognosticatie voor 1555 van Willem de Vriese afgedrukt.

Naast deze vaste onderwerpen kan de tekst uitgebreid zijn met àndere, zoals de heren van het jaar, meestal kort na de proloog behandeld, en de planetenkinderen

en wat ze te wachten staat.37 Ook kunnen zon- en maaneclipsen en hun effect voorspeld worden. Situaties in buurlanden, landstreken en steden die van belang zijn voor een specifiek lezerspubliek, kunnen eveneens aparte vermelding krijgen. De keuze van bepaalde hoofdstukken kan samenhangen met de voorkeur van een bepaalde auteur. Zo wil Jasper Laet steeds planetenkinderen en steden apart behandelen. Een sterk op de medische kant gerichte auteur zal nadrukkelijk de dagen willen noemen die voor het gebruik van bepaalde medicijnen gunstig of ongunstig zijn.38 We kunnen derhalve niet spreken van een vaste indeling van de prognosticaties. Ook in de volgorde van de hoofdstukken is variatie. De meeste prognosticaties doen voorspellingen voor één jaar, maar men was daarnaast niet bang om ook de eeuwigheid onder de loep te nemen en eeuwigdurende prognosticaties te schrijven, die zich meer in het algemeen met de toestand van de wereld en zijn bewoners bezighouden.



illustratie
Saturnus


Deze opzet van de gedrukte prognosticatie wordt door de spotprognosticaties nauw gevolgd. We vinden er dezelfde hoofdstukken terug als in de serieuze

prognosticaties.39 Het enige nieuwe is het gulden getal, dat nooit in prognosticaties wordt aangetroffen maar alleen in kalenders of almanakken. Met behulp hiervan konden de feestdagen en dergelijke voor het gehele jaar berekend worden. Zoals we zullen zien, kunnen de spotprognosticaties dit begrip uit een verwant gebied uitstekend gebruiken voor hun doelstelling.

4 Produktie en verspreiding

In Een Meijspel van sinnen van Jacob Awijts, in 1561 te Amsterdam gespeeld, wordt het personage Onboorlijck comenscap voorgesteld ‘ghelijck een de almanacken vercoopt met eender meersen aen den hals’.40 Aangezien van het rederijkerstoneel (en daarvoor) de gewoonte bekend is om de allegorie te plaatsen in alledaagse decors en in personen uit het dagelijks leven, kunnen we hieruit afleiden dat de almanakverkoper of prognosticatieventer een vertrouwde figuur is in het straatbeeld van de 16e eeuw. In dit spel komt hij het toneel op met de ventersuitroep ‘Pronosticacien en almanacken!’. Een ander personage, Menschelijcke broosheit, in de gedaante van een jongeling, vraagt hem wie genoemde teksten heeft gemaakt: is het soms Jasper Laet? Nee, ‘theeft ghemaect laet sonden’, antwoordt de koopman met verfijnd woordspel, en vanaf dat moment wordt bij het allegorisch uiteenrafelen van de boodschap niet meer gerefereerd aan de feitelijke manier van voorstellen: een almanakverkoper die zijn waar uitvent.

Juist gezien de presentatietechniek van het allegorisch rederijkersdrama vormt dit een belangrijk gegeven. Jaarlijks werden almanakken en prognosticaties voor het nieuwe jaar uitgevent in stad en land, met een piek in de maanden rond de jaarwisseling. Maar ook daarbuiten bleven de eeuwigdurende prognosticaties, de profetieën, komeetvoorspellingen en dergelijke geliefkoosde koopwaar. In ventersliederen worden ze steeds genoemd, zoals in de 16e-eeuwse Cris de Paris:

 
‘Pronostications nouvelles;
 
Beaux Almanachs nouveaux,
 
Elles sont aussi bonnes et belles
 
Que ceux de maistre Jean Thibault’.

Ook in Nederlandse liederen van de 16e eeuw komen ze voor.41

Voor de drukkers van de 15e en 16e eeuw is dit astrologische strooigoed van niet te overschatten belang geweest. In veel gevallen was het de kurk waarop hun bedrijf dreef. Vanuit de vaste omzet die deze jaarlijks terugkerende produktie bood, konden ze gewaagder ondernemingen beproeven. Al in de incunabelperiode zien we drukkers ernaar streven om auteurs - vaak stadschirurgijns - aan zich

te binden. Zelfs het enorme bedrijf van Plantijn is er niet vies van. Vanaf 1568 heeft hij Pieter Haschaert aan zich gebonden voor een jaarlijkse prognosticatie. Bovendien grossiert hij ook als boekhandelaar in andere almanakken, want hij levert geregeld vele exemplaren aan boekverkopers elders. In de beginfase van zijn bedrijf, in 1558, sluit hij namelijk een akkoord met een tweetal Gentse drukkers-boekhandelaars, in die zin dat hij ze jaarlijks 100 Vlaamse en 100 Franse almanakken zal leveren, op voorwaarde dat ze dergelijke almanakken niet zelf op de pers zouden leggen. Op zichzelf is dit al een voorbeeld hoe geliefd de omzet in almanakken was als fundament voor een rendabele onderneming.42 Opdrachten aan de stadsmagistratuur moeten monopolies verder onderbouwen, en dit krijgt in de loop van de 16e eeuw legale steun in de vorm van een octrooistelsel. Een overzicht van aanvragen daarvoor in het algemeen telt een overvloed aan voorgenomen almanakken en prognosticaties.43 De conflicten die niettemin de gehele 16e eeuw door ontbranden tussen drukkers over contracten met auteurs en over ‘pirated editions’ geven aan hoeveel hier vanaf kon hangen voor een gezond bedrijf.44

De concurrentie uit zich verder in de presentatie van de werkjes. De geleerdheid van de auteurs wordt breed uitgemeten en de naam van personen en instanties aan wie het werk is opgedragen, springen naar voren. Daarbij mag verder in een proloog graag bescheiden gerefereerd worden aan de juiste voorspellingen van het vorige jaar - de onjuiste bevestigen het succes ook want dankzij de vrije wil hebben de mensen de neigingen der sterren tot ongewenste zaken dan kennelijk weten te weerstaan. Terloops wordt nog vastgesteld welke klaarblijkelijke onzin de concurrentie eruit geslagen heeft. Vrijwel elke drukker in de 16e eeuw geeft jaarlijks dit werk uit, zodat de markt hogelijk overvoerd raakt. Daarover spreekt Johannes Cario in de inleiding bij zijn prognosticatie voor meerdere jaren, die in 1528 bij Adriaan van Berghen in Antwerpen verscheen.45 Hij signaleert een overvloed van profetieën en prognosticaties op de markt, waarvan de meeste op niets gebaseerd zijn. Slechts een enkele heeft enige grond. De oorzaak van het kwaad ligt bij de drukkers die ze ‘al te met verzieren ende also int volck voor nyeuwe tydinghen uutstorten, ende blasen sulcke prophetyen hooch op ende gheven haer sulcken groten costelicken namen en tytels dat als se die lezer siet, niet gelaten en can, hi en moet enen coepen.’ Daarmee is de situatie van de astrologie voor een breed publiek in handen van een modern produktie-apparaat haarscherp getekend. Reeds in 1494 had Sebastiaan Brant daarop gewezen in zijn Narrenschiff46:

 
‘Viel Praktik und Weissagekunst
 
Verbreitet jetzt der Drucker Gunst;
 
Die drucken alles, was man bringt
 
Und was man schändlich sagt und singt.’

De drukker verspreidde zijn oplaag langs verschillende wegen. Een aantal exemplaren ging, eventueel via de auteur, naar de in de opdracht genoemde instantie, een aantal naar de winkels van andere boekverkopers met wie hij contracten had, een aantal naar grossiers als Plantijn, een aantal verkocht hij zelf uit voorraad, maar het grootste gedeelte van de oplage vond zijn weg naar de consument via de marskramer. Hierboven haalden we al een enkel bewijs daarvoor aan. Een kostbaar document voor inzicht in deze gang van zaken wordt gevormd door een gedeelte van de boekhouding van de Deventer boekdrukker Simon Steenbergen uit het laatste decennium van de 16e eeuw.47 Diens bedrijf steunt zwaar op de jaarlijkse almanakproduktie, die kramers voor hem uitventen. In een afrekening alleen met betrekking tot almanakken is sprake van ‘een Craemer uth die Twente’ (voor 375 exemplaren), ‘een Craemer van Zutphen’ (voor 104), ‘een Man van Emmerich’ (voor 41), ‘Berendt die Bode’ (voor 1100), en zonder exemplaren van een Herman Cruytcraemer, Winoldt die Bode, Gerryt die Boden en een paar keer ‘Kramer’ zonder meer. Allemaal nemen ze almanakken af. Daarnaast verkocht hij ook aan de steden Deventer en Zutphen, en aan ‘eener genaemt Lambert Barthelsen Boeckvercooper tho Sneeck’ (liefst 525 exemplaren).

Het moet in de 16e eeuw tamelijk vanzelfsprekend geweest zijn voor menig gezin om zo'n prognosticatie jaarlijks in huis te hebben, en zeker een almanak. Ook al waren veel ouderen de kunst van het lezen nog niet machtig, het kleinste schoolgaande kind thuis kon desnoods stamelend een paar woorden per dag voorlezen, en de almanak las als een beeldroman. Bovendien was er altijd de buurman nog. Er stond immers in over het weer, de oogst, het vee en te verwachten rampen en oorlogen, en je moest wel half-zot zijn wilde je daar geen rekening mee houden. Hoe het ook zij, veel drukkers hebben dankzij deze in hoge mate gecreëerde behoefte een gezond bedrijf kunnen opbouwen, waaruit ook ander werk geproduceerd kon worden, zij het met minder vastigheid.

5 Invloed

Uit de enorme produktie van de gezamenlijke drukkers in de 16e eeuw blijkt ook hoe centraal de astrologische voorspelboekjes in de belangstelling staan. Dat hangt onvermijdelijk samen met de betekenis die aan astrologie in het algemeen gehecht werd in die tijd in alle lagen van de bevolking. Wanneer nu blijkt dat het merendeel van dit publiek de dagelijkse handelingen laat bepalen door zulke voorspellingen in de vorm van de jaarlijkse prognosticaties, worden deze in onze ogen lachwekkende werkjes van het hoogste belang. We kunnen immers veronderstellen dat we hier geconfronteerd worden met een massaal manipulatiemedium, dat voor velerlei belangen aangewend kon worden.

Het werd algemeen van belang geacht om de medische adviezen van de prognosticaties en almanakken nauwgezet op te volgen, speciaal met betrekking tot de centrale medische handeling, het aderlaten. Afhankelijk van de eigen complexie waren er geschikte, minder geschikte en gevaarlijke dagen daarvoor, terwijl bovendien niet alle lichaamsdelen gelijkelijk gebruikt konden worden.48 François Rapaert, een Brugs stadsmedicijn in de tweede helft van de 16e eeuw, ziet met lede ogen aan hoe het volk klakkeloos de prognosticaties en almanakken volgt: ‘Ten tweesten spruyt de scadelycheyt uut de simpelheit ende ongeleertheyt vanden gemeenen volcke, dewelcke de prognosticatien ende almanacken geloven als Evangelie, ende haer in alle siecten daer naer regeren, ende obedieren haar opinatelyc in al dat sy wysen’.49 Overigens verwerpt hij hiermee zeker niet de astrologica medica, hij betwist slechts de kwaliteit van de uitvoerders en het misbruik dat van deze wetenschap uit winstoogmerken wordt gemaakt.

Hoe vanzelfsprekend astrologisch advies in het dagelijks leven is, niet alleen voor ‘ongeleerden’ en het ‘gemene volk’ maar ook voor officiële instanties, blijkt onder meer uit het gebruik dat de Nijmeegse stadsmagistratuur maakt van waarzeggers. In 1511 wordt de stadsbode meermalen naar zulke personen in Neer- en Overasselt gezonden, ‘om te weten, waer Jan van Erps geld bleven was.’ We herkennen hier de oorspronkelijk Arabische specialiteit in de astrologie, de interrogationes: het opsporen van verloren voorwerpen. In 1544 gebeurt dat weer naar aanleiding van vermist geld, en nu vermelden de stadsrekeningen erbij dat de aanwijzingen van de waarzegger in Overasselt de zaak opgelost hebben.50 Zijdelings zij eraan herinnerd dat de middeleeuwse biechtinstructies deze handelingen van de stadsmagistratuur zonder meer als doodzonde beschouwen. Maar waar het vooral om gaat is dat men tot op het hoogste niveau dagelijkse handelingen laat bepalen door het advies van sterrenkijkers.

Nog vóór de explosie van de gedrukte prognosticaties en almanakken horen we van angstaanjagende berichten over de invloed van rondtrekkende astrologen op de massa. In 1481 zwerft door Utrecht een verlopen priester die bekend stond onder de naam Rasscaert, omdat hij de mis zo snel placht af te raffelen. Hij strooit praatjes rond dat de bisschop dood is, en hij doet dit door zich daarbij het gezag te verlenen van astroloog: ‘Ende dat gerucht quam onder dat gemeen volck ende dat volck tooch te williger uyt.’ Maar hij loog maar wat, stelt de kroniekschrijver vast, ‘daermede bedrieget hi dat volck’.51 Door zich als astroloog uit te geven weet hij het gewone volk te misleiden en aldus te gebruiken in de Utrechtse partijstrijd van die jaren. Op enige schilderijen van Jeroen Bosch - de middenpanelen van de Hooiwagen en de Verzoeking van de H. Antonius - ziet men zo'n rondzwervend astroloog staan met z'n hoge zwarte hoed en de attributen die zijn geleerd bedrijf aangeven.52

Astrologische voorspellingen kunnen velerlei en verregaand effect hebben.

Wanneer zo'n voorspelling met autoriteit gedaan wordt in officieel drukwerk - en de auteurs waren geleerde artsen in dienst van de stedelijke overheid of afhankelijk van de adel - kan zij het gedrag van een massa of een belangengroep zó bepalen dat de voorspelling inderdaad uitkomt of, integendeel, met alle middelen verhinderd wordt. Wanneer we dit vaststellen in de 16e eeuw, wordt duidelijk waarop de interesse voor sterrenwichelarij berust bij humanisten en dichters als Dante, Chaucer, Erasmus, Luther, Brant en Rabelais. Oppervlakkig gezien wekt hun ‘geloof’ enigszins de lachlust op, maar wanneer we de sterren eraf krabben blijft de centrale problematiek van de vrije wil, voorbestemdheid en toerekeningsvatbaarheid over. En daar zijn ook wij allerminst over uitgepraat.

Het is opvallend dat onze vaderlandse geschiedschrijving in geen enkel opzicht de rol van de prognosticaties bestudeert in verband met graanwoeker, volksbewegingen en het begin van de Opstand in de 16e eeuw. Ze staan toch vol met voorspellingen over misoogsten, over oproerig volk in de steden en op het platteland en over tot mislukken gedoemde acties van vorsten inclusief hun overlijden. Dat had effect, en dat effect werd bespeeld en gevreesd. De volgende uitspraak van de even beroemde als gevreesde astroloog Jean Thibault voor het hertogdom Brabant in 1531 kan enorme implicaties hebben al naar gelang het gezag dat het publiek eraan toekent: ‘Ende die dienaers sullen qualic onderdanich wesen haer meesters. Ende is te vreesen van eenige tweedrachticheyt van den borghers teghen de heeren voor sommighe previlegiën ende statuten.’53 Het is dan ook veelzeggend dat hertog Karel van Gelre in 1524 de publikatie bekostigt van een felle aanklacht tegen de praktijken van Luther en de zijnen, die gegoten is in de vorm van een profetie. Het pamflet is getiteld Van der verveerlicken aenstaende tyt endechristes, en verscheen ook in het Latijn als Prognosticon de terribilissimo maledicti Antichristi adventu. Over de bedoeling laat het voorwoord geen twijfel: ‘Dat syn f.g. (= furstlicke genade) gans bekostiget hevet to prenten erst to Latino unde na to dude (= diets) voer den gemenen volleke, dat van groten node is, wantse synt gerade to bedrygen, wanneer se geen scryft tegen de ketterye en hebben.’54 Met een voorspelling (prognosticon) over wat Luther uiteindelijk brengen zal moet het ‘gemene volk’ op andere gedachten gebracht worden.

De voorspellingen van Alonse Fresant (Aloncius), de tot het Christendom bekeerde heidense meester uit het begin van de 15e eeuw, verwerven zich in de 16e eeuw via de drukpers grote invloed. Ze staan geheel in dienst van de politiek van Karel V, waarvoor steeds grote successen worden aangegeven. In enkele politieke propagandaliedjes uit het Antwerps Liedboek worden deze profetieën ook als autoriteit aangehaald.55 Het politieke karakter van de prognosticaties wordt door de Europese vorsten gevreesd, en de klaarblijkelijke invloed ervan lezen we af aan het toenemend aantal verbodsbepalingen. Ambassadeur Chapuis schrijft uit Engeland aan Karel V dat er een prognosticatie in Vlaanderen gemaakt was

waarin Hendrik VIII oorlog en ellende voorspeld werd. Derhalve was vertaling en publikatie hiervan in Engeland verboden. Daar maakte men vervolgens in 1541 en 1549 bepalingen tegen valse voorspellingen (!) die er alleen op uit zouden zijn om onrust te verwekken.56 Dat gebeurde dus kennelijk. Ook Karel IX en Hendrik III van Frankrijk komen met verbodsbepalingen, in 1560 en 1579.57 Hierbij sluit de Index van verboden boeken van 1564 aan. Daarop staat een groot aantal astrologische werken, terwijl in het algemeen bepaald wordt dat voorspellingen over politieke zaken verboden zijn. De astrologie mag alleen in dienst staan van scheepvaart, landbouw en geneeskunde.58 Het effect van dit verbod is overigens nihil. De prognosticaties blijven even politiek als daarvoor, alleen het kapittel ‘oorlog en vrede’ verdwijnt, maar de informatie wordt eenvoudig elders ondergebracht.

Het is niet toevallig dat expliciete verbodsbepalingen van de wereldlijke overheid in de lage landen in verband met deze teksten achterwege blijven, al neemt het aantal almanakken en prognosticaties op de Index vanaf 1546 tot 1570 geleidelijk toe.59 Het zwaartepunt van de produktie ligt tot ver in de 16e eeuw in de lage landen. Daar zetelen ook de grote meesters, de verschillende generaties van de familie Laet voorop. Hun werk wordt, veelal in Antwerpen zelf, eveneens in het Frans, Duits, Engels en Latijn gepubliceerd voor de buitenlandse markt. Gezien hun afhankelijkheid van de stadsmagistratuur en andere souvereinen - en dat gold ook voor de drukkers - lopen hun politieke en sociaal-economische voorspellingen aan de leiband van de ambities van de Bourgondisch-Habsburgers en hun bondgenoten. En dat betekende niet alleen gunstige voorspellingen voor Karel V, maar vooral kwaadaardige ten aanzien van zijn vijanden. Vandaar de verbodsbepalingen in het buitenland.

Een voorbeeld van zo'n aan belangen gebonden astroloog is de vermaarde Maastrichtse arts Willem de Vriese. Zijn prognosticatie voor 1555 is integraal in Appendix A afgedrukt. In de proloog trekt hij de registers van de retorica wijd open. Eigenlijk had hij er geen zin meer in, gezien de huidige spot en verachting voor de astrologie, niet alleen van ongeleerde onnozelen maar ook van theologen. Te zijner tijd zal hij een werk schrijven om ze definitief het zwijgen op te leggen, en daarin zal hij aantonen dat de astrologie in het geheel niet strijdig is met Gods woord, integendeel, het is ‘een redelike, natuerlijcke conste (...): een gave des Heeren, om Sijn wonderlijcke wercken duer Sijne instrumenten te kennen ende te aenmercken.’ Hoewel hij dus geen zin meer had, oefenden anderen niettemin aandrang op hem uit, ‘groote heeren ende andere goede vrienden’ - let op hoe zorgvuldig hij zich hier als goede vriend van hoge heren presenteert - immers, zijn voorspellingen voor vorig jaar waren zo wonderwel uitgekomen, ‘waeraf ick mi niet en beroeme, noch my yet toe en scrijve, maer dancke alleen God voor Sine gaven ende ghenade.’ Vandaar dan toch maar voorspellingen voor 1555. Op

grond van eclipsen op 15 juli ziet hij ‘opruer ende tweedracht onder den volcke, muyterije en de conspiratie tegen overheit ende heeren’. Dit zijn geen voorspellingen meer, maar dreigementen! Men zou zelfs van overheidswege kunnen besluiten het gepeupel bij voorbaat te beschermen tegen de kwade ‘influencie’ der sterren door het op te sluiten. In ieder geval moeten ze goed in de gaten gehouden worden. Mocht men nog twijfelen aan De Vrieses bedoelingen en die van zijn ‘goede vrienden’ dan verstrekt de volgende passage de gewenste duidelijkheid. De ‘voorspelling’ loopt van waarschuwing om je rustig te houden tot ‘opsporingsbevel’: ‘In den ghemeynen volcke, d'welck een belua multorum capitum (dat is een beeste met veel hoofden) [es], sal seer onstantivastich ende wanckelbaer sijn in haren raet ende dinghen. Si sullen wonderlijcke dingen willen ordineren teghen haer overheyt ende regenten. Si sullen claghen van lasten ende gravamina die si niet ghedraghen en connen. Si sullen nieuwe politiën ende statuyten eisschen na haren eyghen sin, jae, oock schier met foortsen die eysschen. Si sullen murmureren, mompelen, susureren ende achterclappen van haren regenten, ende dieselve geerne in haet ende nijt brenghen, waer 't moghelijck, soodat die heeren regeerders ende voorstaenders der landen ende steden wel wijsen raet moghen ghebruycken ende haer ghemeynten peyselijc regeren, soo si dat voor God ende alle die werelt willen verantwoorden. Anders sal het ghemeyn volck in redelijcken goeden doene sijn ende goede neeringe ende voorspoet hebben, conden si slechts tevreden ghezijn ende doen als goede oprechte onderdane schuldich zijn te doen, ende doen haren even christo mensche soo si wouden dat men hen dede.’ Hierna wordt de eigen koning, aangesproken met majesteit, alle goeds voorspeld, alleen moet hij oppassen voor de valsheid van zijn vijanden. Daarentegen zal de koning van Frankrijk het zeer moeilijk krijgen, met name omdat enige bolwerken die hem niet toebehoren (!) zullen vallen, hetgeen hem zeer aan het hart zal gaan. Dit patroon wordt verder gevolgd: de eigen streken en steden zullen zeer welvarend zijn, waarbij eventuele tweedracht onder het volk (of de vijand buiten) door de wijsheid der bestuurderen opgelost zal worden. De overige landen zullen het zeer slecht hebben.

De Vrieses opruiend propagandawerk vormt geen uitzondering op de jaarlijkse in grote oplage voor een breed publiek verschijnende prognosticaties. Ze dicteren gedrag, met het gezag van de wetenschap achter zich, van medische handeling tot politieke keuze. In dat laatste zit een richting. Het is die van en voor grote heren van stad en land, en allen die hun belangen zouden kunnen schaden worden verdacht gemaakt, van de vijand in het buitenland tot het ‘gemene volk’. De sterren wijzen steeds maar uit dat men zich voor zijn eigen welzijn het best kan verlaten op het wijs bestier van die hoge heren.

Aan het eind van de 16e en het begin van de 17e eeuw worden prognosticatie en almanak een allegorisch strijdmiddel van satirische aard, niet alleen in Frankrijk

en Engeland maar ook in de Nederlanden. Een voorbeeld daarvan is de Prognosticatie vanden allendigen jaere 1578, waarin de oorlogstoestand scherp gehekeld wordt.60 De astronomie heeft korte metten gemaakt met de serieuze prognosticatie. Maar het gemak en de vanzelfsprekendheid waarmee de vorm gehandhaafd blijft in de latere satire, geeft aan hoezeer het aspect van politiek strijdmiddel reeds in de serieuze prognosticatie vanaf de 15e eeuw aanwezig en gewoon was.


Vorige Volgende