De koopmansgilderol van Deventer 1249-1387

[p. 87]

V. Conclusies

In de Gemeentelijke Archiefbewaarplaats te Deventer bevindt zich een rol waarvan het niet vast staat sedert wanneer zij naast de gemeentelijke archieven wordt bewaard. Deze rol bevat de uit 1249 daterende statuten van een organisatie die te Deventer heeft bestaan onder de naam van Koopmansgilde, welke statuten gevolgd worden door een lijst van de nieuwe leden van deze vereniging gedurende het tijdvak 1249-1387; 1455 personen in totaal. Het archiefstuk dient te worden aangeduid als koopmansgilderol. Een integrale editie van het stuk was niet voorhanden; onderdelen van de tekst waren uitgegeven, veelal echter op inadequate wijze.

De rol bestaat uit vijftien aaneengenaaide vellen. Waarschijnlijk is de rol volledig; hiermede wordt bedoeld dat geen vellen verloren zijn geraakt. De handen, die achtereenvolgens op deze vellen de namen noteerden van de nieuwe gildebroeders, zijn contemporain aan de opname van deze nieuwe lidmaten.

Enigszins overeenkomstige stukken, bekend uit andere steden, zijn, voorzover ouder dan de veertiende eeuw, uiterst zeldzaam. Deze schaarste in aanmerking genomen, en ook gezien het weinig duidelijke verschil tussen enerzijds hanzen en anderzijds de zich tot wantsnijdersgilden ontwikkelende koopmansgilden, zijn wij gerechtigd identieke stukken, die van hanzen of wantsnijdersgilden afkomstig zijn, mede te betrekken in een vergelijkende beschouwing.

Dit onderzoek berust op twee categorieën van stukken: ten eerste statutaire bepalingen van koopmansverenigingen tot en met de dertiende eeuw, en vervolgens ledenlijsten van dergelijke organisaties, mits aanvangend voor het jaar 1301.

Genoemde drie soorten van koopmansorganisaties - te weten koopmans- en lakenkoopmansgilden en hanzen - kennen alle het verschijnsel dat kinderen van lidmaten een lager intreegeld betalen dan homines novi. Alle categorieën geven hun leden de opdracht elkaar hulp te bieden bij moeilijkheden tijdens reizen in den vreemde. Speciaal in de koopmansgilderol vallen de bepalingen in het oog die de onderlinge concurrentiemogelijkheden beknotten.

Laken was niet alleen in de zo geheten wantsnijdersgilden het voornaamste handelsartikel, maar ook in het koopmansgilde te Deventer en in de koopmansgilden of hanzen te Groningen en Middelburg.

Het bestuur van de koopmansorganisaties was hetzij eenhoof-

[p. 88]

dig hetzij collegiaal, of het kende de tussenvorm van een ‘directeur’ met daaronder een college van medebestuurders. Deze drie bestuursvormen worden aangetroffen in ieder der drie categorieën van koopmansorganisaties, met uitzondering van de hanzen waar een zuiver collegiaal bestuur niet wordt gevonden. De indruk bestaat dat de koopmansorganisaties zich ontwikkelden in de richting van een eenhoofdig bestuur.

De statuten van de koopmansverenigingen zijn slechts dan door de overheid verstrekt of bevestigd wanneer aan de leden monopolie-rechten werden verstrekt.

Tot en met de dertiende eeuw greep de overheid niet in in de organisatie der kooplieden. Zelf bepaalde de handelaar de inrichting van zijn vereniging en de vorm van het bestuur, in eigen persoon stelde hij vast wie hij al of niet tot de vereniging wilde toelaten, en tegen welk intreetarief. Ook besliste de koopman zelfstandig omtrent de gedragsregels bij het drinkgelag, en eveneens zonder invloed van anderen maakte hij bepalingen tegen onderlinge concurrentie en tot bevordering van onderlinge bijstand in geval van nood.

Het Deventer koopmansgilde inaugureerde met een gemiddelde interval van 3,3 jaar een aantal nieuwe leden. Zulks geschiedde omstreeks 1 februari, tijdens de jaarvergadering. In de hanze van Sint-Omaars vond het opnemen der nieuwe leden jaarlijks plaats.

Het was te Deventer niet ongebruikelijk dat een gildebroeder bij zijn intrede in de organisatie een borg stelde die garant bleef voor het voldoen van het intreegeld. Deze situatie is voornamelijk aanwijsbaar in de jaren 1334-'47. Wellicht was omstreeks het jaar 1100 in het koopmansgilde te Sint-Omaars eveneens een borgstelling in zwang bij de intrede.

In tegenstelling tot sommige verenigingen van kooplieden elders was het Deventer koopmansgilde een organisatie van uitsluitend mannen.

Onderzoek naar de beroepen van de Deventer gildebroeders - voor zover bekend - wekt de indruk dat lang niet allen effectief koopman waren. Wel wijzen deze beroepen veelvuldig op welstand en/of maatschappelijk aanzien, zoals bijvoorbeeld bij de categorieën van geestelijken en ambtenaren. Ook elders zien wij dat het lidmaatschap van hanzen en koopmansgilden zeker niet tot uitsluitend kooplieden beperkt was.

De indruk van het maatschappelijk hoge peil van de Deventer gildebroeders wordt nog versterkt wanneer wij nagaan wat - naast het beroep - verder omtrent de individuele gildebroeders bekend

[p. 89]

staat. Elders worden in wantsnijdersgilden en hanzen eveneens zeer veel aanzienlijken aangetroffen. In het bijzonder dient hierbij gedacht aan de vele ridders die zowel te Deventer als onder de veertiende-eeuwse wantsnijders van Keulen worden gevonden. In Deventer valt bovendien de aanwezigheid van een groot aantal geestelijken in het oog. Bepalingen uit Sint-Omaars tonen aan dat daar omstreeks het jaar 1100 geestelijken en ridders aanwezig waren bij het gildedrinken. In klein getal vinden wij geestelijken ook onder de dertiende-eeuwse Brugse leden van de Vlaamse Hanze van Londen. In het koopmansgilde te Derby worden zij eveneens aangetroffen.

Waarschijnlijk vervulden de koopmansorganisaties, naast hun taak als zodanig, ook de functie van ontspanningsvereniging voor hen die deel uitmaakten van de maatschappelijke bovenlaag, niet ongelijk aan de rol van een huidige heren-sociëteit. Wij krijgen de zeer sterke indruk dat een aanzienlijke positie voldoende reden vormde om te worden toegelaten. Ook rijke handwerkers - deze waren, waarschijnlijk om redenen van het beperken der onderlinge concurrentie, veelal van de handel uitgesloten - stond het lidmaatschap open, zij het dat zij daarmede niet het privilege verwierven om effectief handel te drijven. Elders komt dit verschijnsel vooral duidelijk naar voren onder de Brugse leden van de Vlaamse Hanze te Londen.

Maatschappelijk aanzien werd door de Deventer gildebroeders nadrukkelijk nagestreefd: het werken met een sikkel of het laden van mestkarren was - evenals een onvrije status - onverenigbaar met deelname aan het gilde.

Het lidmaatschap was in het bijzonder aanlokkelijk in verband met de periodieke feestelijke plechtigheid van het gilde-drinken. Zowel te Sint-Omaars circa 1100 als te Deventer blijkt dat buitenstaanders zich bij die gelegenheid gaarne als gildebroeder voordeden.

Bij het drinkgelag van zowel koopmansgilden, wantsnijdersgilden als hanzen werd de aanwezigheid van aanzienlijken op prijs gesteld. Hier en daar mochten zulke personen om niet de bijeenkomsten bijwonen. De vreemde koopman die op zakenreis was, kon bij de verenigingsbijeenkomsten worden geintroduceerd.

Bovenbeschreven houding had tot algemeen effect dat een groot deel van de stedelijke aanzienlijken lid was van de plaatselijke koopmansorganisatie - hetzij gilde of hanze - of tenminste de vergaderingen daarvan bijwoonde.

Onderzoek naar de herkomst-achternamen der Deventer gilde-

[p. 90]

broeders bewijst dat - althans tot in 1387 - de Deventer burgerij afstamde van immigranten die afkomstig waren uit gebieden op een afstand van minder dan 100 km. van de stad. De herkomst van het merendeel moet op zelfs geringer afstand worden gezocht dan één dagreis (40 km.). Binnen deze laatste groep valt weer een overwicht aan te wijzen van personen afkomstig uit de onmiddellijke omgeving. Ook elders treedt dit verschijnsel op, echter aldaar - namelijk in Keulen in de twaalfde en te Brugge, Lübeck en Sint-Omaars in de dertiende eeuw - is daarnaast een gering percentage aanwezig van mensen die van zeer ver waren gekomen.

Omstreeks het midden van de dertiende eeuw is te Deventer, Keulen en Sint-Omaars het oude gebruik, om personen alleen met een doopnaam aan te duiden, zo goed als overwonnen. In Lübeck echter blijkt dit verschijnsel nog voor te komen tot op het einde van die eeuw.