Jong Dietschland. Jaargang 4

[p. 169]

Paaschnummer 1902.

Eenige losse gedachten over de droefheid in de kunst.

Dat de kunstvoortbrengsels der verledene eeuw bijna alle smartkreten zijn, treft het oor.

Pijnlijk is die weeklacht voor vele kunstkenners en ze bazuinen het uit op alle tonen, dat de kunst de uitdrukking moet zijn van levensblijheid, een stem van troost, dat al die droomerspoëzie valsch is en overdreven. Ik geef gaarne toe, dat de bewering dier critici een deel van waarheid bevat, de misslag ligt hier zooals meest altijd in het algemeen maken.

De kunst der negentiende eeuw is treurig gelijk die eeuw zelve, en is in hare hoofdwerken oprecht geweest.

In bloed ging de dageraad op van onzen tijd.

De Fransche omwenteling, die velen beschouwden als het begin der redding, had veel afgebroken, kerken en tronen verbrand, maar had niets in de plaats gesteld, dan een dwingeland, die de ‘revolutie kwam in Caesars wagen spannen’.

Gelijk een mensch na een zenuwaanval, was de wereld

[p. 170]

toen: de droombeelden waren verdronken, de Gelijkheid en de Broederlijkheid bleken op aarde niet mogelijk te zijn; de Godin der Rede werd niet meer aanbeden, maar ook de kerken waren ledig.

Puinen lagen er. Bouwmaterialen bleven voor de hand, maar de bouwmeester ontbrak, en wat zou de hoeksteen zijn? Het kruis..... Voltaire's spot grijnsde te veel op den mond der burgers. De Maistre en Chateaubriand konden de aandacht boeien, maar veranderden slechts weinig harten, geleid door de drift.

Het geloof had men verworpen, de wetenschap in de plaats gesteld en de slotrekening was de klacht van Goethes Faust:

Habe studirt mit heiszem Bemühn
Da steh ich nun, ich armer Thor,
Und bin so klug als wie zuvor
Und sehe das wir nichts wissen können,
Bilde mir nicht ein was recht zu wissen,
Bilde mir nicht ein ich könnte was lehren.

En toch bleven de eeuwige vragen van de bestemming, van den oorsprong steeds vóór de geesten en baarden daar onrust en angst.

In De Musset's gedichten wordt deze schrik het best belichaamd in zijne schreeuwende afgrijselijkheid. Bij hem roept gansch het wezen het verlorene geloof terug, en toch gelooft hij niet; afleiding zoekt hij in drank en vermaak, maar steeds zwemt boven ‘un tel dégoût que je me sens mourir’. Hij staart gedurig ten Hemel als om er de star te ontdekken, die hem brengen moet naar de

[p. 171]

krib in den stal, maar hij ziet ze niet en zijn leven is een dolen in den nacht.

Velen gevoelden, wat hij voelde, maar niemand heeft het uitgedrukt zooals hij.

Wat bleef er over aan den mensch zonder geloof: De aarde en hare vermaken, op jacht dus er achter. Ze zochten de macht, den zinnenlust, de liefde, de Byronsde Heine's en bij hen ook is geene levensblijheid, zoodat Heine trachtte naar ‘die Entzückung des Todes’.

Dezen, die hun eigen hart doorpeilden, vonden daar het lijden, en wierpen het als een bloedig voedsel naar de menschen;

De objectieven, de tooneel- en romanschrijvers beschrijven de wereld. En wat was de wereld? Op hunne tooneelen loopen de menschen wat rond, bedriegen en worden bedrogen, zijn ondeugend, maar ook ongelukkig, en allen loopen zij naar den zelfmoord gelijk naar eene verlossing.

En toch blijven de menschen droomen van redding en mogelijk geluk voor allen: Deze groote droom is het Socialism.

Het is heerlijk te spreken over een toekomstigen geluksstaat, waarin al de menschen goed zijn en elkaar beminnen, waarin slechts banden van vriendschap de menschen samenhouden, waarin Gods heerlijke zon schijnt boven heerlijke velden, waar alles harmonie en orde en glimlach op de lippen en zaligheid in de harten is, maar het is slechts een droom, waaruit de ontwaking pijnlijk zal zijn.

Al het wee der verledene eeuw kan als volgt samengevat worden:

[p. 172]

Het geloof was verdwenen, en in de plaats daarvan had men niets dan ijdele vermaken, dan hersenschimmige droomen en onzekere uitkomsten. Vandaar lamheid in den strijd tegen tegenspoed, matheid in den geest, zenuwverzwakking en uitputting der levenskrachten; zwartgalligheid en weemoed.

Zal nu ook de geloovige kunstenaar de droefheid uitdrukken?

Ja, zelfs volgens de Christelijke levensopvatting is het leven droef. Sedert het boek van Job is het in de kerk ook eene reeks van klaagliederen. Voor den geloovige is het leven immers een strijd en de wereld een tranendal; door Heiligen werden de woorden uitgesproken ‘Mijn [hart] is onrustig, totdat het in U. ruste, God’ en ‘ik sterf van niet te sterven’ en was het geen Christelijke dichter, die het aartsdroeve ‘lrrequietum’ zong in zijn Rijmsnoer?

De Christene ziet ook zijne vrienden sterven, ziet ook dat er wat bedorvens is in de maatschappij, lijdt door het lijden zijner broeders en medemenschen, voelt maar al te wel het woord van Schiller ‘Das dort is niemals hier’ en dat hij een gevallen God is die de hemelen herdenkt.

De Christelijke kunstenaar mag dus ook het wee uitdrukken. Ja zelfs hoe levendiger zijn geloof is, hoe meer hem het kwaad grieven moet; hoe levendiger de liefde, hoe pijnlijker de scheiding;

Maar de droefheid van den katholieken dichter mag niet zijn gelijk deze van de ongeloovigen.

Hij moet de toestanden niet verbloemen, en de menschen niet begoochelen met vertelsels van op aarde steeds zegepralende onschuld, of van naar den Hemel te gaan

[p. 173]

op kousen en schoenen; maar naast de droefheid moet hij altoos de hoop stellen.

‘Een goddelijke godsdienst is deze, die van de hoop eene deugd maakt’ Zegt Chateaubriand.

Dit moet de Christelijke dichter steeds gedenken, en daarom verwijt Schaepman terecht aan Lamartine dat deze de Poëzie van het kruis niet verstaan heeft; op zijn mond mag de godslastering niet vlammen, die helsch blaakt in het ‘Gebed van den Onwetende’ van Multatuli.

Het Waarachtig Goed van Bilderdijk zij hem een voorbeeld: al moet hij het niet verduiken.

‘De sterveling weent die leeft’ toch juiche hij;
‘Neen, geen God heeft ons doen worden
om te wroeten in het slijk
maar bestemd tot hooger orden
in het zalig geestenrijk’.
Luider dan de woorden van Lamartine
‘Dieu fit l'homme pour souffrir’

zinge hij:

‘Heil dan wat wij hier beschreiden,
Heil bedrukte leedgenoot,
Heil den dag dan van 't verscheiden,
Dag des levens uit den dood’.

Dit moet de toon zijn van het wee in de katholieke dichtkunst. Weg dan met alle godtergende wanhoop, kreunende droefheid die onmachtig maakt; maar klage, krachtig gelijk de stem der zee eene edele, gelatene, trotsch opgenomene, en kloek getorschte droefheid, steunend op den staf der hoop.

Godfried Hermans.