Jan Campert-stichting Jaarboek 2016

[p. 85]

Roman Helinski
‘Een mens als een melodie’
Over Abel J. Herzberg

De afgelopen dagen heb ik mij met het oog op dit symposium verdiept in de bundel Amor fati/Tweestromenland van de hand van Abel J. Herzberg, een advocaat, een schrijver en zoals u vast weet een overlever van het kamp Bergen-Belsen. Deze bundel is recent heruitgegeven door uitgeverij Querido en mooi geprijsd: slechts 22 euro.

Deze heruitgave zegt iets over de status die Herzberg geheel terecht nog steeds geniet en misschien zegt het ook wel iets over de tijd waarin we leven. Herzberg merkte in een interview in 1978 zelf als eens op: ‘Je moet je tegen de oorlog en tegen het nationaal-socialisme en tegen alle daarin verscholen en daardoor opgewekte driften keren als verschijnselen en niet tegen de daders die alleen maar schijnbaar de verwekkers en niet de slachtoffers van de ziekten zijn.’

De reden dat ik ben gevraagd hier te spreken, valt terug te voeren op een stuk dat ik eerder dit jaar schreef voor het Literatuurmuseum. Het werd gepubliceerd op het online platform van het museum. Ik lees eerst een deel van dit stuk voor en daarna ga ik in op de bundel:

In het archief van het Letterkundig Museum, dat we tegenwoordig het Literatuurmuseum noemen, ligt een brief van de joodse advocaat Abel J. Herzberg, gedateerd 12 mei 1945. Een broos vergeeld papier. De brief is gericht aan excellentie Pieter Sjoerds Gerbrandy, op dat moment de premier van Nederland. De diepmenselijke toon van het schrijven blaast het kippenvel op mijn huid.

Op 11 april 1945 verlaat een overvolle trein het Duitse kamp Bergen-Belsen. Aan boord meer dan tweeduizend Joden. Een dodentrein: ruim vijfhonderd inzittenden sterven tijdens de twaalf dagen dat de trein door Duitsland rijdt. Door een gebrek aan water en eten en de algehele afwezigheid van medische zorg.

De trein wordt op 23 april door de Russen onderschept in de onbeduidende Duits-Poolse grensplaats Treubitz, tegenwoordig alleen bekend vanwege deze trein. De Joden worden bevrijd; niet langer

[p. 86]

zijn ze Duits bezit. Nee, ze zijn vrij. Maar wat nu? Hoe komen ze thuis?

Abel J. Herzberg voert het geschreven woord namens de groep. Hij vraagt premier Gerbrandy om hulp bij hun repatriëring. In ambtelijke bewoordingen, zonder dramatiek. Zin na zin toont waardigheid en veerkracht. De dood, die zo gruwelijk aanwezig is geweest in het kamp, in de trein, zit verborgen in bijzinnen.

Hoe is het mogelijk dat iemand zo kort na al dat leed zo kan schrijven? De Joden zijn weggevaagd, verdelgd. Hun menswaardigheid is categorisch ontkend. Bij monde van Herzberg eisen ze niet op luide toon hulp, ze smeken er ook niet om. De brief is volstrekt in balans. Hoopvol wordt de blik vooruit gericht.

Herzberg schrijft: ‘Met de diepste ontroering hebben we vernomen van de beproevingen in het vaderland en met de grootste vreugde van zijne bevrijding, eene vreugde die ons temeer vervulde omdat wij weten dat de Joden die naar Nederland zullen terugkeren in de herwonnen vrijheid ten volle zullen delen.’ Herzberg weet op dat moment dat er veel verzwakte bondgenoten tijdens de reis naar het vaderland alsnog zullen te komen overlijden.

‘Onze toestand maakt spoed ten hoogst noodzakelijk,’ benadrukt hij.

Een zuiverder bewijs van menselijkheid dan deze brief heb ik zelden onder ogen gehad.

Ik kan u van harte aanbevelen de originele brief te lezen, die te vinden is op de website van het Literatuurmuseum. Maar terug naar mijn opdracht voor vandaag: deze sterke bundel met daarin twee werken van Abel J. Herzberg. Het tweede, Tweestromenland, is Herzbergs dagboek, opgetekende verslagen vanuit Bergen-Belsen, waar hij in 1944 en 1945 opgesloten zat.

Voor deze lezing richt ik mijn aandacht echter vooral op Amor fati, wat zoiets betekent als ‘liefde voor het lot’ of misschien wel ‘omarm het lot.’ In Amor fati staan zeven essays die vlak na de oorlog zijn verschenen in de Groene Amsterdammer. Drie van deze essays wil ik graag bespreken met u. Ze zijn gebundeld in 1946. Let wel, dat is pas een jaar na de oorlog. En toch vallen de essays op door hun beschouwelijke distantie - het is bijna niet voor te stellen hoe iemand die kort daarvoor zoveel leed heeft meegemaakt daar zo gedoseerd op wíl en kán reflecteren.

[p. 87]

Nergens zit de schrijver de lezer in de weg. Nooit staat de schrijver vóór het vertelde, zodat de lezer er geen zicht meer op heeft. Die distantie maakt Amor fati een bijzonder werk.

Herzberg zelf zegt: ‘De wreedheid is besmettelijk. Het is daarom niet zonder belang hoe over de kampen geschreven wordt. En het is in dit verband van gróót belang dat men niet alleen weet wat er gebeurd is, maar ook probeert het te begrijpen.’

In het eerste essay van Amor fati, dat destijds veel stof deed opwaaien omdat het een nadrukkelijke poging is van Herzberg om inderdaad te begrijpen, schrijft hij: ‘Er was een meedogenloze wreedheid en een groeien daarin, een welbehagen daarover, er was overal en altijd de wrange grijns van het leedvermaak over de huilende jammer beneden hen, onder hun onberispelijke laarzen.’

Het klinkt als poëzie, nietwaar? Maar het is desondanks, en gelukkig, niet mogelijk om tijdens het lezen te vergeten waarover dit gaat. Aan het einde van het eerste essay vraagt Herzberg zich af: ‘Is hij slecht, die “doodgewone man”? Welnee. Is hij goed? Ook niet. Hij is geen van beide en beide tegelijk. Hij is een beetje wreed tegen een vlieg en sentimenteel tegen een muis. En nu hebben ze hem gezegd dat hij sterk is en dat kracht is: ‘als je niet bang ben voor bloed’. En nu is hij niet bang. Dat wil zeggen: hij is vreselijk bang en juist daarom slaat hij er maar op. Hij heeft angst voor zijn angst en noemt dat moed.’

Laten we nu eens naar een ander essay uit Amor fati kijken, het vierde: getiteld: Onder de linde. Geschreven dus, ik zeg het er nog maar eens bij, binnen een jaar na de afgrijselijke ontberingen. Dat essay begint met een zakelijke, literair behoorlijk sterke omschrijving van het kamp Bergen-Belsen: ‘Er was geen linde. Er was niet eens een grasspriet. Bergen-Belsen was, evenals andere concentratiekampen, een platgebrand stuk grond, ver van de weg, met een aantal in rechte rijen opgetrokken grauwgroene barakken. Sommige waren van steen en hadden in hun goede dagen dienst gedaan als paar-

[p. 88]

denstallen, andere waren van hout. De meeste waren verzakt, bouwvallig, slecht afgedekt en tochtig. Verschillende daken waren zo slecht dat de regen naar binnen kletterde, zodat de bovenbedden onbruikbaar waren en de vloer bedekt was door plassen water. De grond in het kamp is dor, in de winter modder of ijs, in de zomer zand en stof en kiezel. Er wentelt geen worm doorheen, er fladdert geen vlinder, er vliegt geen libel. Geen mus komt er een zaadje zoeken.’

Het leest als het begin van een roman, een gedegen beschrijving zodat de lezer wéét waar het vertelde zich afspeelt, zodat hij het zich voor zich ziet. In het tweede deel van zijn beschrijving, doet Herzberg iets groots. Luister maar eens goed:

‘Een concentratiekamp is bovenal lelijk, en men moet zeggen aangrijpend lelijk. Niet als een gevangenis, rationeel, maar fantastisch lelijk, ontworpen door een artistieke schurk. En in elk geval is er geen linde. Er is, als eerste reactie op al die lelijkheid, haat, maar er is ook bij velen een gevoel van wederkerige verantwoordelijkheid. Er bestaan egoïstische en niet-egoïstische mensen binnen het prikkeldraad, zo goed als daarbuiten. Er zijn er die het ongeluk hebben niet uit zichzelf te kunnen treden, omdat ze daarop niet zijn gebouwd. Er zijn er die dat wel kunnen, stralende mensen, hulpvaardige, opofferende. Soms zie je een enkel figuur over het lege áppel-terrein lopen, een mens als een melodie.’

Bovenstaand doet Herzberg iets wat weinig schrijvers gegeven is; het particuliere gaandeweg verwisselen voor het universele. Zijn beschrijving van Bergen-Belsen gaat naadloos over in een beschrijving van elk kamp in die tijd, en misschien ook wel in de eeuwen daarvoor en de eeuwen die nog gaan komen. Herzberg definieert een kamp, aan de hand van eigen waarnemingen en zo kent hij hij algemene zeggingskracht toe aan zijn eigen getuigenissen.

In datzelfde essay beschrijft Herzberg de rechtsspraak die de kampbewoners invoeren, met toestemming van de SS. Zijn beschrijving van die kamp-rechtbank, hoe die reilt en

[p. 89]

zeilt, kenmerkt zich ook door de eerder genoemde algemene zeggingskracht, terwijl het een volstrekt oorspronkelijke vertelling is.

Natuurlijk heeft Herzberg het over rechtspraak in Bergen-Belsen, maar het gaat ook over andere kampen en over hoe de mensen daar en in Bergen Belsen hun waardigheid proberen te waarborgen, een zeker niveau van beschaving proberen te behouden. Stelen doe je niet van elkaar en wie dat wel doet verdient straf. Hij schrijft:

‘Rechter, aanklager en advocaat, ze dragen als ambtsgewaad hun lompen, en ze hebben allemaal even grote honger als de dief zelf.’

Verderop in het essay komt er een moeilijke zaak voor de rechter, over een dame van stand die heeft gestolen. Herzberg schrijft dat die zaak zo ingewikkeld is dat de kwestie ook nog aan een psychiater wordt voorgelegd. En zo zijn de gevangenen in het kamp méér dan in lompen gehulde lieden; ze hebben iets van een beschaving hervonden. Het zijn rechters, het zijn advocaten, het zijn psychiaters die de rechterlijke macht moeten adviseren en... het kunnen dieven zijn. In empathische zinnen schetst Herzberg vervolgens ook de achtergrond van juist deze dieven, en dat past dan weer bij zijn diepmenselijke toon zoals die ook te vinden is in zijn brief aan de premier van Nederland waaruit ik aan het begin citeerde. Het schrijnende verhaal van het achterlijke jongetje dat hij en passant en behoorlijk onderkoeld vertelt in ditzelfde essay, houdt u van me tegoed - of leest u het binnenkort zelf.

Tot slot wil ik een van de laatste essays van Amor fati bekijken, een essay dat ‘de laatste trein’ heet, en dat gaat over voornoemde treinreis. Ook in zijn dagboek staat Herzberg nadrukkelijk stil bij dit ingrijpende transport, want ‘reis’ kan het niet worden genoemd. De dagboekfragmenten vanuit de trein zijn indringend. En in het essay leunt Herzberg op deze indrukken. In zekere zin is dit essay het bezinksel van deze dagboekfragmenten.

Maar ook in dit essay is er die te bewonderen afstand, nergens staat de schrijver voor het vertelde, zodat de lezer

[p. 90]

er geen zicht meer op heeft. Het is een verslag van een wekenlange tocht in vieze treinen, met chronische honger en vechtpartijen onderling en met beschietingen onderweg. Doorlopend worden de gevangenen gehinderd door longontstekingen, door vlektyfus en andere kwellende ziekten, met in de hoek van de treincoupe de dood die loert. Want wat sterven er ongelofelijk veel mensen tijdens deze rit. En toch schrijft Herzberg op bijna elke pagina dat het weer zo lekker is, zo zonnig. Hoe blij ze zijn met de lente. Is dat ironie; zijn manier om het onzegbare leed op afstand te houden? Hij schrijft dat ze soms uit de trein gaan en dan langs het spoor een vuurtje maken om bieten of koolrapen te koken, of soep te bereiden van aardappelschillen die ze bij elkaar hebben gebedeld. Herzberg beschrijft tegelijk met de wanhoop de hoop, tegelijk met de dood het leven. Hij schrijft: ‘Niemand gelooft in zijn ondergang, maar hij handhaaft de illusie van zijn redding tot aan het eind van zijn laatste ogenblik. En als dat aan is gebroken, begint hij opnieuw, tenminste als dat kan.’

Op vijftien april, als de trein al dagen onderweg is en maar rondjes rijdt omdat de Duitsers het ook niet meer weten, noteert Herzberg in zijn dagboek: ‘Ik begrijp de reisrichting niet.’

Ook daar dus wil hij begrijpen, en die drang is hij in de jaren na de oorlog blijven voelen, en hij heeft ernaar gehandeld, hij heeft erover geschreven.

Het thema van dit symposium is de Literaire getuige. Ik denk dat Herzberg, en zo waren er natuurlijk meerderen, ik denk dat Herzberg meer is dan een getuige alleen en zijn essays meer zijn dan getuigenissen. Ik hoop het afgelopen kwartier duidelijk te hebben gemaakt dat hij zijn getuigenissen aanwendt om iets te verwoorden dat groter is dan één mens, groter is dan één generatie mensen.

Het slotwoord laat ik graag aan de schrijver en advocaat zelf:

‘Het is van het grootste belang te weten wat dat voor een mens was, die Joseph Kramer, de Scharführer Heinz, en Frits en Rau en Lübbe of de Sturmführer X of N. Het gaat namelijk niet om de beoordeling van hém, maar van ons.’