Jan Campert-stichting Jaarboek 2016

[p. 61]

[p. 62]

[p. 63]

[Jan Campert-Stichting: het symposium De literaire getuige]

Welkomstwoord

Dames en heren, graag heet ik u als voorzitter van de Jan Campert-Stichting allen van harte welkom, in het bijzonder natuurlijk alle sprekers van vandaag.

Toen ik gisteren het thema van dit symposium overdacht - schrijven als getuigenis van een kampervaring - gingen mijn gedachten uit naar Sonja Witstein. Ik moet haar denk ik bij u introduceren.

Sonja Witstein dankt haar bekendheid in de kleine wereld van de neerlandistiek voornamelijk aan haar wetenschappelijke verdiensten op het gebied van de studie naar de zestiende- en zeventiende-eeuwse literatuur. Ze sloot haar wetenschappelijke carrière af aan de Universiteit van Leiden, waaraan zij van oktober 1975 tot aan haar dood in 1978 was verbonden.

Dat Sonja Witstein vlak na de oorlog zich ook heeft doen gelden als schrijfster van verhalen is door haar latere wetenschappelijke carrière volkomen ondergesneeuwd, hoewel haar werk - beter gezegd: haar novelle Bekentenis aan Julien Delande uit 1946 - bewonderd werd door Anna Blaman en Willem Frederik Hermans en geprezen door Ben Stroman en Victor Varangot.

Sonja Witstein overleefde het concentratiekamp Auschwitz. Een vriend van haar waande haar omgekomen en bood het manuscript van de Bekentenis aan uitgeverij Contact aan, die vrijwel onmiddellijk besloot het uit te geven in de zogenaamde Proloog-reeks, waarin overigens ook het dagboek van Anne Frank zou verschijnen. In augustus 1945 kreeg de vriend tot zijn niet te beschrijven vreugde weer een levensteken van Sonja Witstein.

Bij Nijgh & Van Ditmar is in 1986 - precies veertig jaar na de eerste druk - een herdruk van deze opvallende novelle verschenen, voorzien van een nawoord van mijn hand. Frank Ligtvoet schreef in De Volkskrant van 7 november 1986 verbaasd te zijn dat uit mijn nawoord bleek dat de novelle vóór Auschwitz (om precies te zijn in 1943) geschreven was: ‘Ik wist

[p. 64]

dat Witstein in 1944 naar Auschwitz was gedeporteerd en ik ben altijd ervan uitgegaan dat de Bekentenis op een bepaalde manier de verwerking was van haar kampervaringen: de witte betegelde kelder leek mij een vergelijking met de gaskamers, de vaderfiguur een emotieloze kampbeul, de zwakke moeder het beeld van de laffen en machtelozen die het Joodse drama hebben laten passeren.’

Op een paar verdwaalde korte verhalen in de jaren vijftig na zweeg Sonja Witstein verder als schrijfster en deed zij des te meer van zich spreken als wetenschapper. Van haar Auschwitz-ervaringen heeft zij in haar literair werk geen verslag gedaan. Ze heeft daarover sowieso gezwegen.

Gerhard Durlacher, die tijdens zijn studie bevriend is geraakt met Sonja Witstein en over die vriendschap en hun gedeeld Auschwitz-verleden het verhaal ‘Sonja’ in de bundel Niet verstaan (1995) heeft geschreven, wees mij erop dat het geen toeval was dat Witsteins proefschrift, verschenen in 1969, gewijd was aan de funeraire poëzie in de Nederlandse Renaissance. Met de bescherming van de academische afstandelijkheid, heeft Sonja, prof. dr. S.F. Witstein, haar aandacht gegeven aan poëzie over de dood die eeuwen eerder geschreven werd. Alleen indirect is er de relatie met Auschwitz en de rouw om de dood van haar familie. Een proefschrift als rouwbericht, als monument van herdenking.

Vandaag staat de literaire getuige centraal, schrijvers die wel direct, of min of meer direct, hebben geschreven over hun kampervaringen.

Na de Tweede Wereldoorlog is op allerlei manieren geprobeerd de horror van de vernietigingskampen van de nazi's te beschrijven. Er zijn films gemaakt, er is beeldmateriaal vrijgegeven en eindeloze uren met interviews met ooggetuigen zijn er opgenomen. Het verhaal blijft daarin een constante: vertellen wat er gebeurd is, zodat de anderen het weten, vertellen om te verwerken, of om uiting te geven aan wat niet te verwerken viel.

Hoe kan je getuigenis afleggen van de wreedheden die mensen elkaar aandoen onder totalitaire regimes? Keer op

[p. 65]

keer hebben kampslachtoffers indrukwekkende pogingen gedaan hun ervaringen te beschrijven. Niet alleen Duitse vernietigings- en concentratiekampen, maar ook Japanse kampen of de Gulag spelen een rol bij de auteurs die tijdens het symposium centraal staan. Wat kon er herinnerd en verteld worden en door wie, bijvoorbeeld vlak na de oorlog? Ook de tweede generatie heeft geprobeerd vorm te geven aan de verschrikkingen die hun ouders hebben meegemaakt. Hoe verwoord je ervaringen die niet, maar tegelijkertijd ook indirect wel, de jouwe zijn geworden?

Het symposium bestaat uit lezingen van Esther Captain, Yra van Dijk, Jessica Durlacher, Roman Helinski (die de zieke Nina Polak vervangt), Jan de Roder en Sana Valiulina. Judith Herzberg en Marcel Möring worden geïnterviewd, respectievelijk door Yra van Dijk en Maria Vlaar.

Ik wens u een leerzaam symposium toe, dat het bijzondere thema dat het bestuur van de Jan Campert-Stichting dit jaar, op voorstel van Yra van Dijk, koos van verschillende zijden belicht en ik hoop dat deze dag ertoe leidt dat u de boeken van de schrijvers die ter sprake komen zult lezen, dan wel herlezen.

Ik dank u voor uw aandacht.

Aad Meinderts, voorzitter Jan Campert-Stichting