Jan Campert-stichting Jaarboek 2015

[p. 83]

Mohammed Benzakour
Zwanger van verhalen, verhalen, verhalen
Over Yvonne Keuls' Mevrouw mijn moeder

EÈÈÈNNN...???

Met dit ene kleine spitse woordje is de moeder van Yvonne Keuls feitelijk meteen getypeerd.

Een dolnieuwsgierige vrouw, hongerend naar verhaaltjes en roddelpraatjes en overtuigd van haar recht om hierin te pas en te onpas te worden bediend. Ze is een dame van een zekere sociale klasse uit het vroegere Nederlands-Indië.

In Mevrouw mijn moeder speelt verhalen-vertellen een kardinale rol. Niet alleen worden er legio anekdotes opgedist, maar de moeder zelf wordt ook geportretteerd als een vertelster pur sang. ‘Apa kabar?’ - zo begroeten de mensen in Indonesië elkaar. Door Nederlanders vertaald als ‘Hoe gaat het?’, maar letterlijk staat er iets anders, namelijk: ‘Welk nieuws heb je?’ Dus wat heb je te berichten, te roddelen, te smoezen, te babbelen?

Moeder zelf was een rasvertelster, zo ontdek je al lezend, en haar talent heeft ze kennelijk rechtstreeks overgedragen op haar dochter Yvonne. Niet voor niets werd Yvonne door haar moeder nooit ‘Yvonne’ genoemd - dat was een bedenksel van haar vader (Deze was erg geïnteresseerd in astrologie en astronomie en omdat Yvonne geboren is op 17 december 1931 en hij haar bij de administratie aangaf vond hij de naam Yvonne goed passen bij haar sterrenstand: strijdster met de iepenhouten boog). Moeder noemde haar dochter liever ‘Angin’ (spreek uit: ‘Anyin’), wat in het Maleis ‘wind’ betekent. ‘Kabar angin’ is nieuws dat door de wind wordt meegevoerd, rumoer, geruchten. Yvonne zou net als de wind verhalen rondzingen en wel op de manier waarop haar moeder het bedoeld had.

Moeder had eigenlijk genoeg aan het aanhoren van verhalen, ze kwam zelden buiten. Als kind werd Yvonne na schooltijd de straat op gestuurd om te kijken, om te beleven, en daarna in geuren en kleuren verslag te doen van alles wat zij had gezien en geroken. Eenmaal weer thuis werd Yvonne

[p. 84]

steevast verwelkomd met ‘Eèèènnn...???’, waarna ze meteen wist wat haar te doen stond. En moeder had op haar beurt het goede geluk dat Yvonne de kunst van het vertellen verstond, zo goed zelfs dat de werkelijkheid er een beetje bij verbleekte.

Toen moeder een keer op een toertje werd uitgenomen door haar oudste dochter en haar vriend, in een huurauto, liet ze de stad Den Haag (die Yvonne als een spannende plek met bossen, rivieren en luilekkerlandetalages had beschreven) ‘met verbazing aan zich voorbijtrekken’.

Ten slotte zei ze vastberaden en met een vinger naar buiten wijzend - ‘Zo ziet het er niet uit.’ Geen twijfel mogelijk. Dat wat ze daar buiten zag, kwam niet overeen met het beeld dat Yvonne haar op de vertelkruk had aangereikt - ‘en vanzelfsprekend bleef ze trouw aan mij’, schrijft Yvonne, ‘aan mijn verhalen, aan de verteller die ik was, aan het kind dat zij de magische naam Angin had meegegeven.’

Voor Yvonnes moeder, kortom, was verhalen aanhoren identiek aan het in levende lijve beleven. Ze ging er helemaal in op, op haast fysieke wijze. Toen op een dag Yvonne haar aanbood om samen met haar terug te gaan naar haar geboortedorp Salatiga, op Java, had zij liever (toen bleek dat ze niet met de boot konden gaan) dat Yvonne alleen ging; en dat ze haar ogen en haar oren en andere zintuigen goed de kost moest geven zodat ze dan later alles in detail zou navertellen. Mevrouw hoefde dus zelf niet te gaan, maar ze verwachtte wel een verslag dat naadloos overeenkwam met haar eigen verhalen over het Indië van vroeger.

‘Alweer stuurde ze me erop uit als haar kleine heraut. Kijk vooral om de hoek en kom schallend terug. Alleen ging het nu niet om het ongekende dat ik voor haar moest aftasten, deze keer moest ik om de hoek van haar eigen verleden kijken. “Oké,” zuchtte ik. “Ik vind het wel jammer, ik had graag samen met jou alle plekken van jouw jeugd willen zien.” “Nee,” zei ze, “niet nodig. Jij gaat alleen. Met je man desnoods. Jij kijkt voor mij. Zoals ik het jou gezegd heb, zo wil ik het hebben.”’

Een heel hoofdstuk wordt gewijd aan haar moeder als vertelster - maar er is ook de tijdloze moeder, de mopperende

[p. 85]

moeder, de poëtische moeder, de melancholieke, de klagende, de boze, de drammerige, de koesterende, de zelfbewuste, de onzekere, de verdrietige, de vrolijk zingende moeder, al naar gelang haar stemming. Maar boven alles was er die ene moeder die zwanger was van verhalen, verhalen, verhalen.

‘Zoals zij maar één woord nodig had om de ander aan het vertellen te krijgen, het ene woordje “Eèèènnn...???”, zo hadden wij voor haar ook maar één woord nodig, het ene woordje “vertel”. “Vertel, mammie, vertel!”’

Dus worden er enge verhalen verteld over de geesten onder de waringinboom, over vreselijke ziekten waaraan familieleden in Indië waren gestorven, compleet met dramatiserende illustraties van handgebaren, opgeblazen wangen, rollende ogen. En in de oorlog brachten moeders verhalen warmte en troost, steun en verademing. Al helemaal in de hongerwinter, toen er zo weinig anders was om zich mee te voeden dan verhalen.

‘Het maakte haar niet uit wat ze vertelde, of het nu het verhaal was van “de gekochte vrouw”, van Wilhelmina Pruit of van de bitterkoekjesdagen, het ging haar om het vertellen, niet om het verhaal, het ging om het oproepen, het inkleuren, het tegen het licht houden, het besnuffelen, het proeven. Het ging om het vertellen. Het vertellen om het vertellen.’

En natuurlijk, speelt het Indische element een hoofdrol in dit boek. Het regent Maleise woorden en oosterse gebruiken, zoals het inschakelen van de doekoen bij ziektes, het snuffelen aan hondjes en jassen, het woordeloos en afspraakloos weten wanneer er bezoek komt en het meetrillen op dezelfde frequentie. Er wordt ‘stroop’ gedronken onder de ‘assemboom’, zoete kwee talams en roti koekoes gegeten, geuren en smaken van tropische vruchten worden uit het verleden opgeroepen en in citaten wordt veelvuldig ‘kassian’ en ‘adoeg!’ geslaakt.

Yvonne is zich ervan bewust dat haar moeder - en met haar tante Estél, tante Prul, tante Pop, tante Mekki en tante Matti - tot het uitstervende ras van de Indische tantes behoorde. Eén voor een moeten op een gegeven moment de tantes ten grave worden gedragen - en samen met hen verdwijnen de

[p. 86]

taal en de verhalen onder de grond. Kennelijk wilde Yvonne hen met dit boek redden van de brute vergetelheid - hetgeen haar met verve is gelukt.

Niet geheel toevallig heb ik onlangs voor het eerst in m'n leven een onde-onde gegeten, een soort balletje van kleefmeel met sesamzaadjes en een vulling van groene erwtenpasta. Ik las in Mevrouw mijn moeder over dit koekje en raakte nieuwsgierig. Toen ik het in m'n mond stopte, langzaam kauwde en het doorslikte wist ik één ding heel zeker: zonder dit boekje had ik dit koekje waarschijnlijk nooit doorgeslikt. Maar nu vond ik het koekje verrukkelijk en waande ik me eventjes in Indonesië, alsof ik ook een ‘tempo doeloe’ (= vroegere tijd) had waar ik met al mijn zintuigen naar terug gevoerd werd. Zie hier het wonder van taal, de kracht van literatuur.

Een persoonlijk herkenningspunt in dit boek is de beschrijving van verval en ouderdom van je ouders. Ik heb zelf sinds zes jaar een zwaar gehandicapte moeder. Ook ik ken de zorg en de zorgen wanneer je eigen vrolijke levenslustige mama van de ene op de andere dag verandert in een asgrauwe plant in de hoek van de kamer. In het geval van Yvonnes moeder treedt de achteruitgang nog tamelijk geleidelijk in, maar je ziet toch onmiskenbaar hoe het verval zich genadeloos voltrekt, langs zich opstapelende lichamelijke ongemakken, de verandering van karakter, de boosheid, het verdriet. En niet te vergeten: het onbegrip in het verpleegtehuis waar mevrouw wekenlang wordt opgenomen - óók die komt mij maar al te pijnlijk bekend voor. Want ook in het geval van mijn Marokkaanse moeder ontmoeten, om het zo maar eens uit te drukken, oost en west elkaar, dat wil zeggen: in de methodieken, protocollen en mentaliteiten van een westerse verpleeginstelling tegenover een patiënt uit het oosten.

Oost en west worden tegen elkaar afgezet. Als Yvonne na veertig jaar terugreist naar haar geboortegrond en vanwege haar kaalhoofdigheid besluit een nonja doekoen (inheemse medicijnvrouw) te bezoeken, stelt deze nonja op zeker moment vast: ‘Je bent te westers geworden, je geeft je oosterse kant geen kans, daar komen je problemen van.’

[p. 87]

En in de nacht van Yvonnes geboorte, droomde haar moeder dat Yvonne aan een soort blaas hing, een ballon in de vorm van een boon, die haar zachtjes mee omhoog nam. En omgekeerd: In de nacht waarin haar moeder stierf, droomde Yvonne dat haar moeder aan een soort blaas hing. Zonder deze achtergrond te weten verklaart de nonja doekoen: ‘Je moeder is heel sterk en ze zit in jou. Ze heeft het land waar zij geboren is in jou geplaatst.’

De arme westerling heeft geen voelhoorns voor de Indonesische magie - zo verklaart de nonja. En we weten, sinds Couperus' Stille kracht en Daums Goena-Goena, dat daar maar al te veel waarheid in zit.

En inderdaad gebeuren er dingen waar de gemiddelde westerling nooit met zijn verstand bij zal kunnen. Het hoofd dat zich van het lichaam scheidt (bij de nonja doekoen). Een afgeplukte bloem die twee weken goed blijft omdat hij op het altaar heeft gelegen waar een goede geest zijn werk heeft gedaan. Op de kale plekken op Yvonnes hoofd groeit plotseling weer haar als gevolg van de energieoverdracht van de doekoen - maar geen Hollandse dermatoloog die dat verhaal wil geloven. De nonja blijkt de gedachten van Yvonne feilloos te kunnen lezen. Mensen wachten Yvonne op omdat ze voelden dat er iemand zou komen terwijl haar komst helemaal niet was aangekondigd. En als klap op de vuurpijl krijgt Yvonne, tijdens een van haar logeerpartijen bij haar tantes in Indonesië (iets wat sinds de eerste reis een gebeurtenis is geworden die zich elke twee drie jaar herhaalt), bezoek van haar moeder, die op dat moment al vier jaar dood is. ‘Ik ben toch maar weer gekomen,’ zei ze, met die langzame, zangerige stem van haar.’

Nog even de titel van het boek: Mevrouw mijn moeder. Overgenomen van een van de ‘juffrouwen’ - in dit geval mevrouw Anthonijs, een gepensioneerde Indische dame die door de familie wordt ingehuurd om ‘Mevrouw Uwmoeder’ zoals Yvonnes moeder consequent door haar wordt genoemd, gezelschap te houden en een beetje te verzorgen. Hier verraadt zich de afkomst van mevrouw: de ‘hogere kringen’ van voormalig Nederlands-Indië. En van die status is ze zich zeer be-

[p. 88]

wust. Ze doet bijvoorbeeld niet zelf de was, maar gooit lakens en theedoeken na gebruik weg en laat nieuwe aan de deur bezorgen. Leveranciers worden niet toegelaten tot de belangrijkste ruimten in haar woning, maar krijgen een eigen plek in de keuken of betreden zelfs in het geheel niet het pand. Een geslaagd leven, zo is haar overtuiging, gaat gepaard met bedienden. Toen een keer Yvonne in verband met een opdracht hulp in de huishouding moest aannemen, kon moeder aan een vriendin meedelen dat het ‘goed’ ging met haar dochter, want: ‘Ze heeft een dienstmeid.’

Welnu, om te voorkomen dat de eigenaardige, misschien zelfs ergerlijke kanten van mevrouw de boventoon voeren in dit stuk, wil ik niet voorbijgaan aan haar uitzonderlijk aardige, ruimhartige eigenschappen. Mevrouw had een groot hart en stelde haar huis open voor een ieder die er behoefte aan had. Logés bleven niet één of twee nachten, maar soms een paar jaar. Eten was er altijd in overvloed en er was altijd wel een plek om een ‘bultzak’ neer te gooien en een extra slaapplek te creëren. Er passeert een karavaan aan gasten de revue in een huis dat gonst van de chaotische gezelligheid. En dit, tot het onbittere einde, wanneer moeder na een derde ‘stille beroerte’ stil en verbaasd over de toestand van haar eigen lichaam de dagen uitzit, als ‘een tropisch vogeltje op weg naar de einder’.

Als allerlaatste, nog een kleinigheid. Ik zei al dat de naam Yvonne een bedenksel was van haar vader. Moeder riep liever ‘Angin’ - de wind. Nu, tijdens het lezen van Mevrouw mijn moeder werd ik, zoals ik zei, regelmatig geprikkeld om vaker dan normaal een Indische toko binnen te lopen en rond te snuffelen en allerlei hapjes en drankjes uit te proberen. Op een goed moment deed ik een wonderlijke ontdekking: achterin de toko vond ik in een doosje een klein flesje met de naam Minyak Angin - ofwel: Windolie. In de bijsluiter stond dat deze ‘frisse, heilzame’ olie uit Soerabaja goed werkt tegen ‘hoofdpijn’, ‘insectenbeten’ én, u zult het niet geloven maar het staat er echt: ‘flatulentie’. Voor de mensen die dit woord niet kennen: winderigheid. Jawel, daar in die toko viel ineens alles als een puzzel op z'n plek. Yvonne wordt door haar moe-

[p. 89]

der ‘Wind’ genoemd en ik vind een olietje genaamd Wind en deze olie blijkt goed te werken tegen winderigheid. Meteen kocht ik er een voor Yvonne en een voor mijzelf. En meteen wist ik ook zeker: Dat wonderlijke Indonesië moet ik toch maar eens gauw bezoeken.