Jan Campert-stichting Jaarboek 2014

[p. 138]

Joke Linders
De kleine republiek van Jippus et Jannica

Vertaald worden in een dode taal... die eer valt alleen de allergrootsten toe. Titinus, Miffa, Alicia in terra mirabili en Jippus et Jannica. Klassieker kan bijna niet. En toch moest ik iets overwinnen toen mij de gewone, herkenbare, grappige voorvalletjes uit het leven van twee kleuters werden toebedeeld. Jip en Janneke mogen dan het beroemdste tweetal van Nederland zijn wiens taal politici gaarne spreken, als literaire personages zijn zij behoorlijk uitgebeend. In de ruim zestig jaar van hun bestaan is alles hen zo'n beetje toegedicht:

-	ze zouden klonen zijn van Ot en Sien
-	exemplarische herkenbaarheid
-	voorhoede van een (te) vrijgevochten generatie
-	maar ook rolbevestigend en in het geheel niet geëmancipeerd
-	zelfs tuttigheid en racisme is hen toegeworpen
-	commercieel uitgemolken
-	en nu ook nog eens klassiek.

Veel liever had ik een robbertje willen stoeien met Minoes. Niet alleen de meest geslaagde want meest gelaagde, verrassende, geëngageerde en stilistisch geraffineerde roman van Annie M.G. Schmidt. Het enige boek uit haar veelzijdige oeuvre waaraan geen opdracht ten grondslag lag. Het enige verhaal dat helemaal uit haar zelf kwam. Ze droeg het geruime tijd met zich mee voor het geschreven kon worden. Maar ‘liever koekjes’ worden niet gebakken leerde ik al vroeg in mijn leven. En dus zal ik proberen me te houden aan wat me is gevraagd.

Van het verhalende proza van Schmidt waren de Jip en Jannekes in 1999 toen ik op haar schrijverschap promoveerde, het meest vertaald en verspreid over onze wereldbol. Perzisch, Japans, Russisch, Hebreeuws, Ivriet om een paar buitengebieden te noemen. Inmiddels heeft Minoes hen ingehaald.

[p. 139]

Een andere manier om populariteit te ‘meten’, naast oplagecijfers en prijzen, is het aantal keren dat de namen Jip en Janneke aan kinderen is toebedeeld.

Tot mijn grote verbazing bleek er nauwelijks een relatie tussen het gebruik van hun namen en de publicatiedata van de avonturen van het beroemdste tweetal van de lage landen. Hooguit een versnelling of verhoging in de curve in de jaren negentig van de vorige eeuw toen de populariteit van Schmidt op zijn hoogst was.

Toch duidde Kees Fens het eerste avontuur van Jip en Janneke, dat op 13 september 1952 in het Parool verscheen, als een poging de keurige ordening van de vooroorlogse samenleving te trotseren.

Jip liep in de tuin en hij verveelde zich zo.
Maar kijk, wat zag hij daar? Een klein gaatje in de heg.
Wat zou er aan de andere kant van de heg zijn, dacht Jip. Een paleis? Een hek? Een ridder? Hij ging op de grond zitten en keek door het gaatje. En wat zag hij? Een klein neusje. En een klein mondje. En twee blauwe oogjes. Daar zat een meisje. Zij was net zo groot als Jip. Hoe heet je? vroeg Jip.
Janneke, zei het meisje. Ik woon hier.
Gisteren woonde je nog niet hier, zei Jip. En hij stak eerst zijn hoofd door het gat. En toen zijn ene arm. En toen zijn andere arm. En toen zat hij vast. En Janneke trok aan zijn ene arm. En toen aan zijn andere arm. Maar het hiep niet. Jip zat vast.

Aan gene zijde van de heg ligt het verbodene of het sprookjesachtige. Aan deze zijde staat een nieuwsgierige jongeman. En wat treft hij aan de andere kant? Zijn gelijke. Samen proberen zij de afscheiding te forceren. Dat levert twee samenspanners op tegen de keurige wereld van heggen en hekken.

Binnen het bestek van dat eerste verhaaltje lukt het nog niet. Het gezag in de vorm van vaders moet uitkomst brengen. Maar het begin is er, van de omvorming van het Koninkrijk der Nederlanden tot een kleine republiek. Een vrij land waar het goed toeven is en iedereen gevoel voor humor heeft. Toch zo ongeveer de ideale wereld in de ogen van Schmidt.

[p. 140]

Deze karakteristiek gaat nog altijd op voor het merendeel van de versjes, voor Pluk, Otje, Floddertje en Minoes. Maar geldt hij ook voor Jip en Janneke? Zeker Jip en Janneke doen geregeld iets wat niet in de smaak valt bij hun opvoeders: bloemen plukken om daar een eigen tuintje mee te maken of uit de suikerpot snoepen. Maar dat kun je moeilijk pogingen tot revolutie noemen. Vijftig jaar eerder snoepten Ot en Sien al van de suiker, zoals ook mij het stiekem verorberen van korstjes brood met margarine en suiker het toppunt van paradijselijk genoegen toescheen.

Nee, dat revolutionaire moet ergens anders in zitten. In de taal die uitblinkt door eenvoud en effectiviteit. Een Jip-en-Janneke-zin bevat nooit meer dan vijf, zes of zeven woorden. En toch sprankelen ze.

Jip zit bij de kapper. Knip, knap, zegt de schaar. En Jip zegt: Au!
Ik doe je geen pijn, zegt de kapper. Ben je nou een grote jongen? Je huilt al voor je geslagen wordt.
Knip, knap, doet de schaar. En Jip vindt het zo akelig. Zo akelig.
Au! roept hij telkens.

De variatie aan woorden in de 240 verhaaltjes die Schmidt tussen 1952 en 1957 schreef, is indrukwekkend. De woorden op zich zijn nooit langer dan een, twee en een enkele keer drie lettergrepen (‘akelig’ bij voorbeeld). In het Parool en in de eerste bundels waren die lettergrepen conform de leesmethodes van de jaren vijftig nog door liggende streepjes van elkaar gescheiden. In de pocketedities van de jaren zestig verdwenen die streepjes en werden enkele woorden, meest herhalingen, geschrapt.

Toen Schmidt begin jaren zeventig voor Wolters-Noordhoff een serie schoolboekjes zou schrijven voor de eerste en tweede klas lagere school - de beroemde Trapeze-serie - stuurde de uitgeverij een pedagoog op haar af met een schema van moeilijkheidsgraden waaraan zij zich diende te houden. Die instructie bleek bij nadere bestudering geheel gebaseerd op haar eigen Jip en Jannekes.

De dialoog als karakterisering van de personages en uitwisseling van ideeën is uitermate vakkundig maar geen om-

[p. 141]

verwerping van het Koninkrijk der Nederlanden. Die moeten we zoeken in de blik of de mentaliteit van de auteur.

Schmidt neemt haar lezers serieus. Ze beschouwt ze niet alleen als haar evenknie, ze moedigt ze aan zichzelf te zijn, een beetje tegen de keer in en toch aangepast. Zo kan de situatie nooit echt uit de hand lopen, zelfs niet in Floddertje. En mocht de afloop toch een nare bijsmaak hebben, dan klinkt aan het eind altijd haar troostrijke adressering: ‘Jammer hè?’, ‘Zielig hè?’, ‘Is dat niet stout van Jip?’ of ‘Kunnen jullie het?’ De solidariteit met haar lezers is niet die van de opvoeder maar die van het kind in haarzelf. En dat op alle niveaus tegelijk, die van taal, denken, kijken, verbeelding en de opbouw van de verhalen. Het gemiddelde Jip en Janneke-verhaal telt nog geen tweehonderd woorden. En daarmee zijn het zkv'tjes lang voordat A.L. Snijders het genre uitvond. Op Wikipedia zegt Joost Zwagerman daarover: ‘Een eigenschap die vaak aan het zeer korte verhaal wordt toegedicht is dat het méér dan de roman een vrijhaven is voor buitenbeentjes, zonderlingen, eenzamen en verstotenen; voor onverbeterlijke fantasten, psychopaten, eenzelvigen, contactgestoorde dromers, zwartromantische criminelen en andere antihelden.’ Nu, contactgestoord kun je Jip en Janneke niet noemen, evenmin als crimineel, maar bijzonder en levend in hun eigen universum weer wel.

Onze jonge helden staan in een oeroude verhaaltraditie waarin de ene figuur de andere aanvult, op gang brengt, corrigeert, aanvult, stimuleert enzovoort. In de botsing van die twee ontwikkelt zich het verhaal:

Janneke heeft een poesje.
Hoe heet het? vraagt Jip.
Siepie, zegt Janneke. Is Siepie niet lief?
Ja, Jip vindt Siepie erg lief. Maar Jip wil met hem uit. Heeft hij geen halsband? vraagt Jip.
Een poes heeft nooit een halsband, zegt Janneke.
We doen hem een touwtje om, zegt Jip.

Dat werken in tweetallen is zo oud als de mensheid zelf: Adam en Eva, Jacob en Ezau, David en Goliath. Ook in klap-

[p. 142]

spelletjes, sporten en leermethodes tref je ze aan. Behalve Ot en Sien kent u zonder enige twijfel Liesje leerde Lotje lopen, maar ook Saskia en Jeroen, De dolle tweeling, Tommie en Lotje, Hielke en Sietse met hun Kameleon, Ellie en Nellie, Tom en Jerry, Punch en Judy, Kloris en Roosje, Puk en Muk....

Het spel dat Jip en Janneke spelen is van een hoge tijdloosheiddichtheid. Alle kleuters in de wereld spelen het. Een kwestie van nabootsing: Poppejans in bad doen, Beer te eten geven, samen theedrinken, trouwen, schooltje spelen enzovoort. Als ze zich vervelen, smeren ze de nagellak van Jannekes moeder overal op en stampen ze met hun laarzen door de plassen. Hun activiteiten - klokkijken, eitjes zoeken, naar de boerderij of de schoenmaker, pootjebaden, op straat een liedje zingen voor twee centen, met klei spelen, kraaltjes rijgen enzovoort - leveren niet alleen een compleet jaarprogramma voor kinderdagverblijf en peuterschool, ze sluiten aan op de natuurlijke nieuwsgierigheid en vrijheidsdrang van kinderen. In die zin zijn en blijven ze tijdloos en universeel, ook al uit de onderzoeksdrang van de Westerse kleuter zich tegenwoordig meer in ‘swipen’ en ‘swappen’.

Interessant zijn de conflictsituaties waarin Jip en Janneke dingen doen die niet mogen: plaatjes knippen uit dure boeken bijvoorbeeld. Dat soort stoutigheden zijn nodig om de spanning erin te houden, anders krijg je allemaal brave Hendriken constateerde Guus Kuijer eind jaren tachtig al. ‘Schmidt heeft haar hele leven besteed aan het verschuiven van “slecht” naar “stout”. Want stout is spannend. Hoe meer je onderbrengt in “stout”, hoe meer er kan.’

In die stoutigheid bieden de verhalen van Jip en Janneke een veilige of verborgen plek. Daar kan een kind zich ontwikkelen tot zelfstandig, onafhankelijk denkend en opererende persoonlijkheid.

Naar die combinatie van vrijheid in gebondenheid snakten we in de jaren zestig. Ongehoorzaam was beter dan braaf. Want uit de braven en gehoorzamen, zo hadden we inmiddels ervaren, komen soldaten voort.

[p. 143]

Hoe de geboorte van Jip en Janneke precies is verlopen, kon geen van de betrokkenen zich naderhand meer herinneren. In vijf of tien minuten gleden die verhaaltjes uit haar pen, gewoon op de redactie met alle herrie van het krantenbedrijf om haar heen. Als een journalistiek product in feite, omdat er elke week een versje of verhaaltje in de kinderhoek moest komen. ‘Toen ben ik, denk ik, in het voetspoor van Ot en Sien getreden, maar niet opzettelijk. Ik schreef verhaaltjes over een jongetje en een meisje, omdat ik dat de eerlijkste verdeling van het mensdom vond... Ik heb in m'n hele leven nooit iets zo makkelijk geschreven als Jip en Janneke. Ik moest wel altijd even denken: waar zal ik 't nou eens over doen? Maar dat gebeurde meestal een dag van tevoren. Als ik eenmaal begon, ging het zo makkelijk... De toon van Jip en Janneke lag me. Het was misschien mijn eigen kleutermentaliteit die maakte dat het zo vlot ging.’

De leesbiografie van Schmidt bevestigt dat zij zelf leerde lezen met Ot en Sien en natuurlijk ook de nodige ervaringen opdeed in de kinderleeszaal. Jaren later pas kon zij zich laten inspireren door het spel van haar eigen zoon en diens buurmeisje. Flip is van 1952 en bereikte de leeftijd van Jip en Janneke in 1956 of 1957 toen de feuilleton zo'n beetje ten einde liep.

Over de rolverdeling ten slotte die in de vorige eeuw zoveel discussie opriep, kan ik kort zijn. Van de buitenkant is het die van de jaren vijftig toen de verhaaltjes geschreven werden. Vader leest de krant, moeder staat achter het aanrecht. Jip is de piloot en Janneke mag als mevrouw mee in het vliegtuig. Jip wordt later vliegenier en Janneke? Die wordt moeder natuurlijk. Toch figureert Janneke nergens als iemand die achter Jip aan sukkelt, in alles zwakker is en elk initiatief aan hem overlaat. Integendeel. Het is vrijwel altijd Janneke die met praktische oplossingen aan komt zetten. Janneke bedenkt hoe je een bloementuintje kunt maken. Jip durft zijn mond niet open te doen als Sinterklaas op visite komt, Janneke steekt hele verhalen af. Zij functioneert als het ware als de ideale jaren-vijftig-moeder. Ze is ondersteunend, belangstellend, neemt initiatieven, is doorgaans minder bang

[p. 144]

dan Jip en hoeft niet zo nodig in het centrum van de belangstelling te staan. Voor de volwassenen onder ons representeren Jip en Janneke een herkenbaar en sociaal acceptabel of misschien wel wenselijk beeld van de jaren vijftig. Een beeld dat ook en nog sterker te vinden is in het Schaap Veronica of de familie Doorsnee.

Kinderen van toen, van nu en van de toekomst moeten het hebben van de binnenkant, van Schmidts toon en mentaliteit die in taal en verbeelding die van henzelf zijn. In die blijvende kwaliteit zit de omwenteling die Schmidt in het Koninkrijk der Nederlanden te weeg heeft gebracht. Tot op de dag van vandaag zijn sporen daarvan terug te vinden bij Hans Hagen, Sjoerd Kuyper, Joke van Leeuwen en vele anderen.