Jan Campert-stichting Jaarboek 2014

[p. 133]

Pieter Verhoeff
De verfilming van De brief voor de koning

Eind mei 2007 kreeg ik van mijn producent Hans de Weers van Eyeworks een mail uit Cannes. Tot zijn grote teleurstelling moest hij melden dat het hem na vele pogingen niet was gelukt de financiering rond te krijgen voor de (internationale) speelfilm die ik wilde maken naar de roman Ali en Nino van Kurban Saïd. Bijna vijftien jaar was ik daar, tussen andere producties door, mee bezig geweest. Het prachtige liefdesverhaal speelde zich rond de eerste wereldoorlog af in Azerbeidzjan en had nog steeds een zeer actuele thematiek: de tegenstellingen tussen Europa en Azië, islam - christendom, man - vrouw. Einde van een droom.

Maar in diezelfde mail stond ook het volgende. Ik citeer:

Maar nu iets anders. De regisseur van De brief voor de koning is ons ontvallen. Hij wil toch eerst een andere film doen. En omdat dit een van jouw andere ‘hartsprojecten’ is, het volgende: ik doe dit voorstel maar gewoon direct. Jij gaat voor ons De brief... regisseren, draaien ergens in september, veel in Duitsland. De film is zo goed als gefinancierd en zal door onze Duitse co-producent groot worden uitgebracht. September is al heel gauw, maar dat moet natuurlijk weer om allerlei redenen. Als je wilt stuur ik je het script. Kortom, ga eerst maar lekker uittieren en vloeken en laten we er daarna over praten. Elk nadeel heb ze voordeel.

De grapjas. Het was eind mei 2007 en ineens moest ik binnen tien dagen beslissen of ik De brief voor de koning wilde regisseren. Een jaar of zeven daarvoor had ik hem dat boek al eens te lezen gegeven. Ik was niet zo van de jeugdfilm, maar ik had het mijn tien jarige zoon voorgelezen en zag er meteen een film in, ook omdat het over meer ging dan actie, spanning en avontuur. Het ging ook over kijken, over leren waarnemen en over hoe ingewikkeld het is goed en kwaad te onderscheiden. Het moet bij mij wel altijd ergens over gaan.

Ik liet mij het script toesturen en na de helft te hebben gelezen, werd ik overvallen door paniek. Ik mailde de producent terug:

[p. 134]

Je zegt dat er al over drie maanden met de opnamen moet worden begonnen, terwijl de voorproductie nog niet eens op gang is: locaties (in Duitsland, België en Frankrijk), art direction, kleding, casting, vorming van een Duits-Nederlandse crew. Hoe wil je dat in godsnaam klaarspelen? Wat doen we ons zelf, het boek, de film en dus straks het publiek aan om dit in zo belachelijk korte tijd te willen? En dan. Ik heb nog nooit een speelfilm gemaakt naar een scenario waaraan ik zelf niet heb meegeschreven. Wat ik tot dusver heb gelezen valt me niet mee?

Ik las dat weekend het script uit en vond het vooral veel te commercieel en te ver weg van het boek van Tonke Dragt. De brief voor de koning is tenslotte cultuurgoed. Miljoenen mensen hebben het gelezen of voorgelezen. Je mag en moet van alles weglaten, maar je kunt niet straffeloos karakters veranderen en scènes verzinnen die de aard en atmosfeer van zo'n boek aantasten. Maar het plotselinge aanbodverzoek om deze film te regisseren was té aanlokkelijk om meteen af te wijzen. Dus mailde ik: ‘Ik zag ja ‘mits’.... tien ‘mits’-punten had ik, waaronder: Ik wil het doen als de opnamen minstens een maand worden uitgesteld... als ik een belangrijke say heb in het samenstellen van cast en crew... er vandaag wordt begonnen met de voorproductie... én als ik het script mag herschrijven...

Tot mijn verbazing kon hij zich helemaal vinden in mijn ‘mitsen’. Hij had de scenarioschrijver bereid gevonden met mij te werken aan een re-write. Aan één punt kon echter niet worden getornd: de eerste draaidag moest op 10 september plaatsvinden.

Dat leek mij dus onhaalbaar, maar ik wist ook uit ervaring dat opnamen altijd worden uitgesteld.

Ik waagde het er dus op. Godkolere, waar was ik aan begonnen. Mijn droomproject

Ali en Nino ging niet door. Dan maar De brief als troostfilm.

Twee dagen later al zat ik met de schrijver van het script rond de tafel. Raar genoeg was hij het met veel van mijn kritiek eens en hij vond het ook te commercieel.

Tussendoor moest er ook meteen worden begonnen met de casting (Nederlandse en Duitse acteurs), het zoeken van de locaties enzovoorts. Maar wat me het meest zorgen baarde

[p. 135]

was het scenario. Ik kon aanvankelijk alleen maar reageren op wat er al lag, had niet echt de tijd om er in te groeien. Het ging beter toen de collega moest afhaken. Hij moest aan een andere klus beginnen.

Na een week of vijf, zes was er een eerste nieuwe versie. Ik mailde de producent:

Zoals je ziet heb ik behoorlijk huis gehouden en ben veel dichter bij de verhaallijn van het boek gebleven. Hij schreef terug: Vond het een heel goede eerste versie en ‘dichter bij het boek’ klinkt goed. Tonke Dragt zal daar ook blij mee zijn. Ze had ook grote twijfels bij het vorige script. Maar zorg dat het wel film wordt. Gebruik je verbeelding. Verder hoop ik dat je productioneel niet al te veel overhoop haalt. Dus geen nieuwe scènes die het allemaal weer duurder maken.

Ik zal jullie verder niet vermoeien met de betrokkenheid van de Duitse coproducenten. Eerst waren dat Berlijners, waarmee ik ook nog, in Berlijn, moest overleggen. Na een paar weken bleek echter dat zij voor Eyeworks toch niet de ideale financiële partners waren. Er werd een andere producent gevonden. In Keulen. Ook daar weer gesprekken over het scenario, acteurs, locaties.

Midden september, de opnamen waren zoals ik had verwacht uitgesteld, vond er een gesprek plaats met Tonke Dragt. Dat was spannend. Op haar verzoek kwamen we bij elkaar in een poffertjeskraam, niet ver van haar huis, in Loosduinen. Gelukkig was ze heel aardig. Ze zei heel opgelucht te zijn door mijn benadering van het boek en dat ik al die verzonnen onzin er uit had gemieterd. Producenten blij. Ik blij. We waren op de goede weg.

De opnamen begonnen zelfs nog niet in oktober. Het werd eind november in Sauerland, in de bergen. Vroege sneeuw, maar dat kwam heel goed uit. Drie weken draaiden we in Duitsland, waarna een stop volgde tot begin januari. Ik keek uit naar die pauze, omdat ik dan nog van alles aan het script, waarover ik nog steeds niet echt tevreden was, kon verbeteren. Ik riep de hulp in van een andere, gerenommeerde scenarioschrijver, die weliswaar krap in zijn tijd zat, maar wel een snelle analyse wilde schrijven. Geweldig! Maar helaas viel ook dat tegen. Hij maakte van Tiuri een heel ander personage, dat

[p. 136]

aan het eind van het verhaal niets meer met dat uit het boek te maken had. Hevige twijfel. Had ik dan toch meer moeten durven afwijken van de roman om er een echte film van te maken?

Een mail van producent:

Even over het script. Ik hoop dat je er met de re-writings uit komt. Het is inderdaad nog steeds iets te veel van ‘en toen en toen’ Zorg er vooral voor dat het spannend blijft. Dan de planning. Er ligt nu een schema dat het mogelijk maakt om met de zomer uit te gaan. Dat móeten we, hoe zwaar ook, halen. De distributeur wil in juli [2008, pv] uit. In het najaar is er te veel concurrentie in de bioscopen (o.a. nieuwe Harry Potter). Bovendien is dan de dvd release in december haalbaar. Het zal hard werken worden, maar het moet kunnen. Creativiteit werkt vaak optimaal onder druk en leidt zo ook tot de beste resultaten.’

Pas toen drong echt tot mij door door waarom hij wilde dat we al in september gingen draaien. Ik wist niet dat al vast stond dat de film in de zomer van 2008 uit moest. Er waren al afspraken gemaakt met sponsors, zoals met hagelslagproducent Venz en met Albert Heijn, die rond de première van de film verkoopacties hadden gepland.

Maar ik verdrong mijn zorgen over de postproductie. Het meeste moest nog worden gedraaid en ik had nog steeds het gevoel dat het scenario verbeterd kon worden. Ik besloot dat ik dan maar, in overleg met regieassistente en acteurs, aanpassingen te maken.

Ondanks alle druk had ik het erg naar mijn zin, ondanks de memo's, verzoeken en eisen waarmee ik voortdurend door de producenten werd bestookt.

Uit een mail van de producent:

Pieter, ik vind dat er niet genoeg wordt gedraaid op een dag. Ja, ik weet het om kwart over vier is het vaak al donker in die bossen, maar het lunchuur is ook al geschrapt en dan kom je toch aardig in de buurt van een normale draaidag. Je mag de crew wel wat meer aansturen, een beetje ‘gebrul’ vinden die Duitsers helemaal niet erg. Daar zijn ze wel aangewend.

Een andere verrassing kwam tijdens het draaien van medeproducent Reinout Oerlemans:

Ik wil je voorstellen om de titelsong van de film te laten zingen door

[p. 137]

Jantje Smit uit Volendam. Ik sprak hem op een première. Hij had altijd al in een ridderfilm willen optreden. Hij heeft nu het boek gelezen en vindt het fantastisch. Hij wil graag een keer op de set komen kijken.

Mijn broek zakte af. Ik zei verder niks tegen Jan Smit te hebben, maar dat ik niet zag wat zijn publiek te maken had met dat wat je zou kunnen verwachten voor deze film. Dit was het antwoord:

Je moet het toch echt zien als een enorm promotiemiddel om de film bij een breed publiek bekend te maken. Het boek is heus niet alleen gelezen door hoger opgeleiden. Dat zou ook vrij rampzalig zijn, want dat zijn er niet zo veel en ook geen echte bioscoopgangers. J.S. ligt goed bij veel bevolkingsgroepen en is ook nog een sympathiek. Er wordt een clip van zijn nummer gemaakt waarin materiaal uit de film wordt gebruikt en die wordt natuurlijk veel gedraaid op jongerenzenders. De distributeur sprong op van vreugde toen hij hoorde dat Jan Smit wilde meedoen. Bedenk wel dat de film een dikke 7 miljoen euro kost. We móeten dus een groot publiek bereiken.

Het rare is dat zo'n argument toch aankomt. Ik legde me dus maar bij deze voor mij onbegrijpelijke keuze neer en dacht: Wat kan mij het ook schelen. Ik maak die film zoals ik hem wil maken en dat liedje zet ik wel onder de aftiteling, als de kinderen al lang de zaal hebben verlaten.

In de veel te korte montagetijd die volgde, waarin ook nog eens veel ingewikkelde digitale effecten moesten worden verwerkt, ontstond dan de film. Ook daarin weer veel aanpassingen. Het script is pas af als de film af is.

Van 10 juni 2007 tot en met de dag voor de première op 14 juli 2008, was ik vrijwel ononderbroken aan het werk geweest. Al met al is de film niet helemaal geworden waarvan ik had gedroomd. Het moest allemaal te snel. Er was te weinig tijd geweest voor reflectie. Maar gelukkig kregen we goede, lovende recensies. 300.000 mensen gingen naar de bioscoop en we wonnen vele prijzen op buitenlandse jeugdfilmfestivals. Sindsdien wordt hij elk jaar rond Kerst op de televisie vertoond.

Een paar weken na de première werd mij gevraagd De geheimen van het Wilde Woud te verfilmen, het vervolg op De brief. Dat heb ik maar even niet gedaan. Je kunt het ook té ingewikkeld maken.