Jan Campert-stichting Jaarboek 2014

[p. 128]

Annemarie Terhell
Een adembenemende queeste

Tiruri lag geknield op de stenen vloer van de kapel en staarde naar de bleke vlam van de kaars die voor hem stond. Hoe laat zou het zijn? Hij moest ernstig denken over de plichten die hij zou hebben als hij eenmaal ridder was, maar zijn gedachten dwaalden telkens af. Soms dacht hij zelfs helemaal niet. Hij vroeg zich af of zijn vrienden hetzelfde voelen.

Mooi getroffen schreef the Guardian op vrijdag 27 december 2013 over deze openingszinnen van De brief voor de koning van Tonke Dragt. De recensent vond dat Tonke Dragt een geraffineerd beeld oproept van een enigszins verveelde, besmuikte tiener en was blij dat deze klassieker na 51 jaar alsnog in het Engels was vertaald. Het verhaal van Tiuri, die zonder wapens of geld, in een versleten kloffie de bergen over wordt gejaagd en zijn moeilijke opdracht zo dapper volbrengt kreeg ook in Engeland veel lof toegezwaaid. En zo kreeg De brief voor de koning, dat zo stevig wortelt in de Arthurlegenden en de Angelsaksische traditie, een halve eeuw na dato een warm onthaal in het land waar het zo thuis hoort. ‘Ach, het zal wel iets tijdloos hebben, zo'n jongen die opgroeit tot jongeman,’ zegt de schrijfster daar zelf over - zichzelf relativerend als altijd. Maar het blijft een interessante vraag. Hoe kan het dat dit boek, dat in 2004 zo terecht werd bekroond met De Griffel der Griffels, in deze turbulente tijd nog zo overeind blijft? Dat heeft alles te maken met de zuiverheid van het verhaal, met toewijding en waarachtigheid.

Om te kunnen begrijpen waar die drang tot het vertellen van iets belangrijks vandaan komt, neem ik u mee terug naar Nederlands-Indië, waar Tonke Dragt in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw opgroeide in de Nederlandse kolonie in Indië. Haar vader was een verzekeringswiskundige, ze woonden in een heel gewone buurt. Tijdens vakanties trok het gezin de bergen in, naar Poentjak of Sitoe Goenoeng om de hitte te ontvluchten. Het landschap was er woest en

[p. 129]

prachtig: in het oerwoud stonden de bomen dicht op elkaar. Er groeiden varens en ergens klaterde altijd wel een waterval. De schrijfster herinnert nog duidelijk het kratermeertje Telaga Warna: ‘Meer van Kleuren. De takken van de waringinboom wierpen schaduwen over het water. Als je in de diepte keek zag je de prachtigste kleuren. Volgens de legende had een prinses ooit haar juwelen in het water laten vallen.’ Inderdaad: herkent de oplettende luisteraar hierin het Telaga Hideung van Hella Haasse, het vulkanische spookmeer dat later Oeroegs vader zal opslurpen en meezuigen naar de diepte.

Toen Tonke de basisschool was ontgroeid brak de oorlog uit, en als twaalfjarige kwam ze terecht in het jappenkamp, een beklemmende ervaring. Haar vader verdween naar een mannenkamp, en ze kreeg hem tot na de oorlog niet meer te zien. Haar poes verdween, en altijd waren er de huiszoekingen, het appèl en de knagende honger. Schrijven was de enige manier om aan de werkelijkheid te ontsnappen, ontdekte ze daar. Samen met een vriendin schreef en tekende ze schriften vol met stompjes potlood, om verder te gaan op wc-papier en alles wat maar voorhanden was.

Na de oorlog werd het gezin herenigd en gerepatrieerd naar Nederland. De boot bracht haar in een compleet andere wereld: het kille Dordrecht, waar de strengste winter sinds eeuwen aan de gang was. Op een ochtend in die koude winter van 1946 werd Tonke rillend wakker. De kou zat in haar botten, en in haar hoofd spookte een droom rond. Ze had gedroomd dat ze op vakantie was in de Indische bergen, maar het landschap was anders. Dichtbegroeid, met planten, en toch kon je de aarde zien. De lucht was goudgeel en vol vlinders. De droom was zo groots, zo vol kleur, en zo echt - alle verlangen naar Nederlands-Indië was erin samengebald.

Nog eenmaal stak het gezin oostwaarts de oceanen over, maar Nederlands-Indië bleek veranderd. Het gezin Dragt kon er niet meer aarden en keerde voorgoed terug naar Nederland. En zo moest Tonke leren leven in dat vreemde vaderland, waar de gesprekken gingen over het grauwe weer, godvruchtigheid en suikerbieten. Indië werd een herinnering, en zoals

[p. 130]

bij zoveel Indië-gasten knaagde de heimwee naar dat verloren gegane paradijs uit haar jeugd.

Dat gevoel van ontheemd zijn, van je moeten handhaven in onbekende omstandigheden, maar ook: het verlangen naar geheimzinnigheid, zou haar werk gaan domineren. Na de middelbare school ging Tonke Dragt naar de Academie voor de Beeldende Kunsten in Den Haag, en werd daarna tekenlerares op het nieuwe Rijswijks Lyceum, een strenge blokkendoos in de Hollandse polder. Ze was een nogal chaotisch docent, vond ze zelf, die de orde handhaafde door spannende verhalen te vertellen. Op een dag legde ze haar leerlingen het verhaal voor van een schildknaap die tijdens de nachtwake voorafgaand aan zijn ridderslag op de proef wordt gesteld. Er wordt op de deur geklopt, en de jongen aarzelt. Als hij de deur open doet, zal hij ontrouw zijn en kan hij de volgende dag niet tot ridder worden geslagen. Maar wat als de vreemde bezoeker hem werkelijk nodig heeft?

Openmaken die deur, vonden de leerlingen. En zo werd het idee voor De brief voor de koning geboren- een magistrale ridderroman die zich afspeelt in een fantasiewereld met middeleeuwse trekjes. Schildknaap Tiuri zwicht voor de vreemdeling die hem na het openen van de deur van de kapel aanklampt en belooft hem om een brief te bezorgen. Een belangrijke brief, een waar het lot van het koninkrijk vanaf hangt. Hij geeft zijn ridderslag op en begeeft zich daarmee in een adembenemende queeste, die hem voert langs woeste rivieren, hoge bergen en diepe dalen, tot in het hart van het naburige rijk Unauwen. Tijdens de reis draagt Tiuri een wit schild, wordt hij achtervolgd door Rode Ruiters, raakt hij opgesloten, wordt hij gevangengenomen, en hangt zijn leven aan een zijden draadje. Hij reist door de onzalige heuvels, waar duistere poelen liggen en waar het 's nachts spookt. Maar hij zet door, overwint zichzelf meer dan eens, en maakt onderweg nieuwe vrienden. Jonkvrouwe Lavinia, de hondstrouwe Piak, Ridder Ristridin, de Dwaas van de Boshut - ze hebben elk hun eigen verhaal en een levensloop die zorgvuldig door Tonke werd uitgedacht. En zo, terwijl de queeste zijn einde nadert, wordt Tiuri door alle ontmoetingen en be-

[p. 131]

levenissen ongemerkt volwassen, gevormd door vriendschap en avontuur. Als Tiuri opnieuw geknield op de stenen vloer van de kapel ligt en in vlam van de kaars staart die voor hem staat, schijnt alles wat hij heeft beleefd hem als een droom toe. De Tiuri die nu de nacht wakend doorbracht, was een andere dan de Tiuri van vele dagen geleden, beseft hij.

De avonturen van deze gelouterde Tiuri werden in 1965 vervolgd in Geheimen van het Wilde Woud, waarin hij wordt geconfronteerd met een verborgen bolwerk in het dichte bos dat het Rijk van Dagonaut en Unauwen met elkaar verbindt. Tussen doodlopende dwaalwegen en vergeten ruïnes verschansen zich boosaardige ridders, bosgeesten en mysterieuze mannen in het groen. In dit boek is het schaakspel een belangrijk motief. Goed en kwaad bestaan, maar tussen zwart en wit bestaat een wereld aan grijstinten. Vooral ontdekt Tiuri dat eenieder het kwaad in zichzelf moet blijven bevechten. Volgens zijn schrijfster bestaat ieder persoon namelijk uit meer mensen, en heeft elke mens zijn alter ego's en duistere kanten. Vandaar de vele tweelingbroers in haar werk. De slechte vorst Prins Virian en edele Prins Idian zijn elkaars spiegelbeeld. Ook koning Unauwen en zijn broer de kluizenaar Menaurus zijn qua karakter complementair. De één een rechtvaardig vorst die middenin het leven staat, de ander een wijze kluizenaar die teruggetrokken leeft in de bergen.

De overweldigende kracht van de natuur, de mystieke ervaring die het bos kan oproepen - het zijn allemaal ervaringen uit de Indische jeugd van de schrijfster die weerklinken in De brief voor de koning en in het vervolg Geheimen van het Wilde Woud en die het tot zulke krachtige, doorleefde boeken maken. Wat zij beschrijft is een samensmelting van verschillende werelden: van de Indische wouden en de middeleeuwse ridderverhalen waarmee ze opgroeide. Het besef dat doorzettingsvermogen en moed deugden van levensbelang zijn, daarvan was Tonke al jong doordrongen. Het was de enige weg. Haar verbeelding stelde haar in staat om over de muren van het kamp heen te klimmen. Toen al putte ze uit de Westerse cultuur de Arthurlegenden, de Keltische mythologie, sprookjes en sagen.

[p. 132]

Tiuri's reis is er een van Oost naar West, en voltrekt zich in een haast rechte lijn. De schrijfster permitteert zich geen nodeloze zijweggetjes of onduidelijke personages. Haar vorm is duidelijk: Tiuri moet en zal die bergen over en de brief bezorgen waar het lot van het koninkrijk vanaf hangt. Dragt schept zo een strak kader waarbinnen heftige en onvergetelijke avonturen kunnen plaatsvinden, en betrekt de lezer in Tiuri's opdracht. Er zit maar een ding op: uitlezen dat verhaal. En dat is precies wat het zoontje van de Engelse uitgever deed, 's avonds in het donker - toen hij eigenlijk al moest slapen. Zijn vader zag het en wist dat hij iets bijzonders in handen had.