Jan Campert-stichting Jaarboek 2014

[p. 123]

Eva Rovers
De astronaut en de kleine kapitein

Ik wilde vroeger astronaut worden. Vermoedelijk was dat het gevolg van als boekenwurm opgroeien in een huis vol schreeuwende broers, gecombineerd met het op vroege leeftijd overmatig blootgesteld worden aan David Bowie's Space Oddity. Hoe dan ook, het was geen bevlieging, maar een existentiële wens die mijn loopbaan op de lagere school van begin tot eind bepaald heeft: ik heb klasgenoten tot waanzin gedreven met spreekbeurten over Wubbo Ockels en zwarte gaten. Ooit heb ik de school bijna in brand gezet omdat ik bij handenarbeid de maan probeerde te maken en ik met van huis meegesmokkelde lucifers kraters in een bal piepschuim probeerde te branden. Het rookalarm ging af en we kregen de middag vrij. Ik was een held, tenminste voor een dag. Daarna werd ik gewoon weer het meisje dat alleen maar boeken las en fantaseerde hoe het was om gewichtloos te zijn, te zweven door de eindeloze stilte van het heelal. Soms leek het of mijn hoofd zou ontploffen als ik me probeerde voor te stellen dat de ruimte geen einde had, dat er geen rand was, geen grens, dat het heelal tot in het oneindige doorging en dat er tussen mijn kamertje daar in Eindhoven en die oneindigheid vooral heel veel bestond waar wij nietige mensen geen benul van hebben. Wat het ook was, het moest onmetelijk veel interessanter zijn dan mijn dagelijkse wandeling naar school, mijn vriendinnen en mijn boterhammen met kaas. Gelukkige jeugd of niet, ik wilde weg, weg naar een wereld die ik niet kende.

Dat gevoel, die mengeling van escapisme en gretigheid om het onbekende te leren kennen, kwam in volle hevigheid terug toen ik De kleine kapitein herlas. Inmiddels ben ik al zo lang bezig met groot zijn, dat ik was vergeten dat er een tijd was dat ik niet kon wachten tot het zover was. Toen ik las dat de Kleine Kapitein koers wilde zetten naar het eiland van Groot en Groei waar hij in één nacht een grote man zou worden, dacht ik eerst dat Paul Biegel een wrange grap in het

[p. 124]

verhaal had geweven. Waarom zou een kind dat in godsnaam willen? Maar toen bleek dat alle kinderen uit het dorp met de Kleine Kapitein mee wilden varen naar dat eiland, was het alsof ik een madeleine in de thee sopte. Ineens voelde ik het weer, dat verlangen om groot te zijn, omdat je dan kan doen wat je wilt en kan ontsnappen aan het dagelijkse leven waarin alles voorgeschreven wordt en voorspelbaar is. Niet wetend dat als je niet oplet de voorschriften en voorspelbaarheid alleen maar toenemen als je groter wordt.

Het boek nam me na dertig jaar opnieuw mee op reis. Niet de ruimte in, maar toch naar minstens zo onbekende werelden. Ieder hoofdstuk is een apart avontuur, aan het eind waarvan je niet weet wat je op de volgende bladzijde staat te wachten: alles is mogelijk. Telkens beland je weer in een andere, onbekende wereld. Het doel van de zeetocht, het eiland van Groot en Groei, wordt al vrij snel gevonden: met dat doel bereikt, begint de reis pas echt.

Het mooie van dit verhaal is dat het je niet alleen meeneemt naar de onbekende wereld van Biegeliaanse eilanden, maar ook naar meer verborgen werelden, de wereld van mythen, literatuur en beeldende kunst. Niet dat ik die verwijzingen er als kind uithaalde. Ik vond het heerlijk om te gruwelen bij het verhaal over de drakenpoort, maar vooral omdat die draken verdacht veel leken op buitenaardse wezens. Ik had geen idee dat het een verwijzing was naar de Griekse mythe van de Argonauten die ternauwernood tussen de bewegende rotsen varen zonder geplet te worden. Laat staan dat ik de overeenkomst zag tussen die passage en een strofe uit Lord Byrons verhaal van Childe Harolds pelgrimage:

Those waves, we follow'd on till the dark Euxine roll'd
Upon the blue Symplegades; long years -
Long, though not very many, since have done
Their work on both; some suffering and some tears
Have left us nearly where we had begun

Ook de Kleine Kapitein en zijn bemanning lijken rechtsomkeert te moeten maken als ze drakenrotsen naderen. Terug

[p. 125]

naar de haven, naar het begin. Maar ze gaan door, ondanks de angst, ondanks ‘some suffering and some tears’. En dat zonder dat het verhaal stichtelijk wordt, alles behalve.

Wat ik me nog het beste herinnerde van dit boek, was de naam Galatea. Als kind vond ik dat een belachelijke naam. Minstens zo belachelijk als de Norse Heerser die verliefd was op haar, een vrouw die niet bestond; hij was verliefd op haar portret. Nu had mijn vader, die mij De kleine kapitein voorlas, er een handje van om namen in verhalen te veranderen in hilarische verbasteringen, maar Galatea weigerde hij aan te passen, hoe erg ik ook zeurde. Mijn vader - zelf kunstenaar - vertelde me over Pygmalion, de beeldhouwer die verliefd werd op de vrouw van marmer die hij had uitgehouwen en die hij Galatea noemde. De volgende dag liet mijn vader mij in een ander boek het schilderij Pygmalion en Galatea zien van Jean-Léon Gérôme en ik begreep de Norse Heerser ineens een stuk beter. Ook in dit schilderij lijkt alles dof en kleurloos, behalve het beeld dat tot leven komt: dat lijkt licht te geven, zoals het schilderij van Galatea het enige sprankje kleur is in de grijze stad.

Behalve die vreemde naam, was er wel meer in het boek waarmee ik het niet helemaal eens was. Ik vond bijvoorbeeld dat de Kleine Kapitein ten onrechte de hoofdfiguur was. Eigenlijk vond ik hem maar saai; ik was veel meer gegrepen door Bange Toontje. Nu ik het boek opnieuw las, begreep ik waarom. De Kleine Kapitein is stoer en blijft stoer, zijn karakter ontwikkelt zich niet. Zelfs als kind snapte ik al dat hoe spannend de avonturen ook werden, het allemaal wel goed zou komen, omdat de Kleine Kapitein niet uit zijn rol valt. Dat was een geruststelling, maar dat maakte het verhaal tegelijkertijd ook enigszins voorspelbaar. Biegel benadrukt dat eendimensionale karakter nog eens door een zin telkens te herhalen: ‘De kleine kapitein stond wijdbeens achter het roer, zijn ogen op de kim.’ Ook de andere personages blijven ongeveer hetzelfde: Marinka blijft pannenkoeken bakken en Dikke Druif blijft vriendelijk en behulpzaam. Alleen Bange Toontje maakt een ontwikkeling door, hij is degene die voor spanning zorgt: hij is bang, hij protesteert, hij traineert en

[p. 126]

wil in tegenstelling tot de anderen terug naar huis. Daarmee brengt hij conflict in het verhaal en komen tegengestelde belangen en emoties naar voren. Met zijn gesputter geeft Bange Toontje de andere personages en het verhaal contrast; hij laat zien dat de reis niet alleen maar leuk is, maar ook gevaarlijk. Bovendien - dat vond ik de spannendste momenten in het verhaal - wordt hij een paar keer gedwongen om boven zichzelf uit te stijgen, om zich over zijn angst heen te zetten en zijn vrienden te helpen als ze in nood zitten. Bange Toontje wordt dan ineens Dappere Toontje, een onverwachte wending die ervoor zorgt dat hij minder van bordkarton en dus interessanter wordt dan de andere drie kinderen.

En dan is er nog het einde. Het open einde. Dat is vaak een kracht, omdat het de verbeelding van lezers prikkelt. In dit geval dient het einde zich vrij abrupt en wat willekeurig aan. Het laatste hoofdstuk eindigt op een manier waarop ieder ander hoofdstuk had kunnen eindigen. Uiteraard had Biegel daarvoor een goede reden, want er zou nog een vervolg op het boek komen dat verder gaat waar De kleine kapitein ophoudt. Niet voor niets heeft het laatste hoofdstuk de titel ‘voorlopig slot’ meegekregen. In plaats van terug te keren naar huis, vaart de Kleine Kapitein verder om ook de andere schipbreukelingen te zoeken. Ik vond dat voeger helemaal niets: toen hield ik al van verhalen met een duidelijk eind. Of de personages nou lang en gelukkig leefden, of dood gingen maakte me niet veel uit, als ik maar wist hoe het eindigde. Als schrijver en volwassen lezer zou ik nu moeten zeggen dat ik tegenwoordig de schoonheid van een open einde bijzonder waardeer, maar eerlijk gezegd is dat nog steeds niet zo. Daarom ben ik ook biograaf geworden: je weet van te voren niet aan wat voor reis je begint, wat je allemaal tegen gaat komen in die rimboe van bronnen, maar een ding is zeker: je hoofdpersoon gaat dood aan het eind. Noem mij morbide, maar ik vind dat een geruststellende gedachte. Als astronaut is de afloop van iedere reis toch een stuk minder gewis. Met die carrière is het dan ook nooit wat geworden. Toen ik eenmaal groot was, of in ieder geval groot genoeg om naar de middelbare school te gaan, werd ik al snel geconfronteerd met de nadelen van groter

[p. 127]

worden: ik werd binnen de kortste keren zo kippig als de pest. Niet heel handig voor een astronaut. Om over het volkomen ontbreken van wis- natuur- en scheikundig inzicht nog maar te zwijgen. Maar ik heb een manier gevonden om toch het onbekende en onvoorstelbare te verkennen. Als biograaf heb ik een reislustige kapitein gevonden, die zijn leven lang zijn best deed niet geplet te worden tussen de drakenrotsen van melancholie, die verliefd was op figuren die alleen in boeken bestonden, die het leven van contrast voorzag door een parallel universum te verzinnen, iemand die zich als Dappere Toontje over zijn angsten heen zette door naar onbekende, verafgelegen eilanden te reizen, iemand die mij zelfs mee de ruimte in neemt. Naar komeet 23403: de planetoïde Boudewijn Büch.