Jan Campert-stichting Jaarboek 2014

[p. 107]

Floortje Zwigtman
Nooit las ik Krassen in het tafelblad

Ik ben geboren in 1974. Een goed kinderboekenjaar. Thea Beckman won met Kruistocht in spijkerbroek de Gouden Griffel, Paul Biegels De vloek van Woestewolf werd door de nos op tv gebracht en Astrid Lindgrens De gebroeders Leeuwenhart verscheen in een Nederlandse vertaling.

En er zou nog meer mooite verschijnen. De jaren zeventig en tachtig waren de bloeitijd van het literaire kinderboek, met ruimte voor bijzondere uitgaven, volop aandacht in de pers en goede verkoopcijfers. Althans, dat is mij altijd verteld.

Ik mocht me dus gelukkig prijzen opgegroeid te zijn in deze jaren. Helaas is het anders gelopen. En dat kwam door een echtscheiding. Niet van mijn eigen ouders, maar die van een vriendinnetje dat een paar huizen verderop woonde.

Ze had Pippi Langkous kunnen zijn, met een vader die op zee voer en een moeder van wie ze altijd ‘haar eigen zin’ mocht doen, ze was een Assepoester. Haar stiefvader zette haar, zomer of winter, al 's morgens in alle vroegte op straat en haar kleren waren tot op de draad versleten. Niet van het poetsen of schrobben, maar omdat ze ze van pure zenuwen zelf opvrat. Kortom, ze was een meisje waar een bijzonder ongeloofwaardig kommer-en-kwelboek over te schrijven viel.

Of de Jeugdzorg zich ooit met dit gezin bemoeid heeft, weet ik niet, maar er waren wel goedbedoelende leerkrachten die mijn vriendinnetje boeken toestopten om de pijn te verzachten. Ik herinner me die boeken nog goed, want ze nam ze ook mee naar mijn huis en liet ze aan mij zien.

De hoofdpersonen waren telkens dezelfde kinderen, ene Hein en Petra, en wie ooit Lemony Snickets Ellendige avonturen heeft gelezen... ik kan u verzekeren: deze kinderen waren ongelukkiger dan de Baudelaire-wezen. De ene na de andere ramp scheen hun te overkomen en de auteur was meer dan bereid om jou als jonge lezer uit te leggen ‘hoe dat was’.

[p. 108]

 

Hoe het was toen Petra's ouders gingen scheiden.

 

Hoe het was toen Petra's vader niet meer thuis woonde.

 

Hoe het was toen Hein een ongeluk had gezien.

 

Hoe het was toen Hein naar het ziekenhuis moest.

 

Hoe het was toen Heins opa doodging.

 

Hoe het was toen Petra in een kelder werd misbruikt.

 

Hoe het was toen er een atoombom op Heins huis viel.

Het kan zijn dat ik zelf een paar titels verzonnen heb... Hoe dan ook, deze werkjes waren mijn eerste kennismaking met het land waar de kinderboekenkinderen woonden en ik kwam tot de conclusie: het was er boos. Ik wilde er niet naar binnen. Ik keek wel uit.

Er was een rotschool met een fijne bibliotheek voor nodig om van mij uiteindelijk, in groep 7, een boekenvreter te maken. Daar las ik ze allemaal: Kruistocht in spijkerbroek, De gebroeders Leeuwenhart, Ronja de roversdochter, De heksen, Sjakie en de chocoladefabriek, alle boeken van Evert Hartman. Maar nooit las ik Krassen in het tafelblad. Vandaar dat ik met enige aarzeling reageerde op het verzoek een persoonlijke colomn te schrijven over mijn lezerservaringen met dit boek.

Hoe zou het zijn om een klassiek kinderboek te lezen met de ogen van een volwassene die het boek als kind niet gekend heeft? Zou ik me de indruk kunnen voorstellen die dit boek op mij als jonge lezer gemaakt zou hebben? Het plezier, de fascinatie, de frustratie, de boosheid die het lezen van boeken destijds bij mij op kon wekken? Of lag hier een boek dat mij als volwassene nog steeds grijpen kon, maar dan op een andere manier? Hoe ik Krassen in het tafelblad als jonge lezer gelezen zou hebben, weet ik wel: met boosheid. Er was een oma en die liet die schrijver doodgaan en dan was ze ook nog helemaal geen lieve oma, godbetert! Wat een rotboek.

Inmiddels kan ik mij beroepen op een heel leven leeservaring en inmiddels ook heel wat ervaring met het begraven van familieleden en kom ik tot de conclusie dat het lezen van een kinderboek met volwassen ogen helemaal niet zo verkeerd is.

De eerste vraag die ik mij stelde, was: Krassen in het tafelblad is een klassieker, maar ook klassiekers kunnen verouderen:

[p. 109]

hoe zou dat met dit boek zijn? Een belangrijk thema binnen het verhaal is tenslotte vrouwenemancipatie, een thema dat destijds met heel wat meer felheid werd bediscussieerd dan heden ten dage. Hoe zou de auteur dit thema behandeld hebben? Op een manier waar ik me als vrouw anno 2014 nog steeds mee kan identificeren? Of zou hij als een in tuinbroek geklede Dolle Mina door de burgertruttige porseleinkast gedenderd zijn?

Wat meteen opvalt aan Krassen in het tafelblad, is de subtiliteit waarmee dit onderwerp wordt behandeld. De wanhoop van Madeliefs grootmoeder - een vrouw die ooit haar horizon wilde verbreden door te reizen en te lezen maar haar enige vrijheid vond in een klein bemeten tuinhuis - wordt in kleine hoofdstukjes, in lage doses aan de lezer toegediend. Zulke lage doses dat het van Krassen in het tafelblad een van die fijne, moeilijke boeken maakt die je samen moet lezen: als ouder en kind. Oma was geen helleveeg, opa geen dominant alphamannetje, allebei waren ze mensen gevangen in hun tijd, gevangen in een systeem dat levens bepaalde: voor mannen en vrouwen. Het enige zichtbare teken van hun strijd zijn de Krassen in het tafelblad.

Een ander belangrijk thema is het merkwaardige gegeven dat je sommige mensen pas echt leert kennen als ze er niet meer zijn. Madelief heeft haar oma maar een paar keer gezien en ook opa geeft niet de indruk zijn vrouw werkelijk doorgrond en begrepen te hebben. Samen moeten ze ontdekken wie ze werkelijk was, maar degene die hn de antwoorden op hun belangrijkste vragen kan geven, is er niet meer. Hierbij sluit Krassen in het tafelblad aan bij een ervaring die veel volwassenen, op een leeftijd gekomen om mensen te verliezen, zullen herkennen. Op de begrafenis wordt gezwegen. Of het is juist op de begrafenis dat de verhalen komen.

Als kind van twee laat getrouwde jongste kinderen, heb ik de laatste jaren heel wat ervaring opgedaan met het afscheid nemen van familieleden. Van de ‘We duwen oma snel de oven in, wacht, eerst nog muziek, André Rieu, dan maar?’-crematie tot bijeenkomsten waarop een leven opeens een prachtig verhaal werd. De dood kan mensen de moed geven eerlijk te zijn.

[p. 110]

Degene die je nooit wilde kwetsen, voor wiens scherpe woorden je bang was of die je simpelweg te dichtbij stond, ligt in zijn kist en het enige wat je hem nog te geven hebt, is de waarheid. Weerwoord zal er niet komen, net zo min als tranen.

Als ik Krassen in het tafelblad lees, ben ik weer op de crematie van mijn oudtante Pieternel en hoor haar zoon haar levensverhaal vertellen. Een intelligente vrouw die in de jaren twintig verpleegster wilde worden, liever nog chirurg, en dat niet mocht, omdat een jaar Hogere Burger School haar oudere zus al in het gekkenhuis had doen belanden. Want, zo beweerde men toen, vrouwen hadden een hoofd dat je maar beter niet met te veel geleerdheid kon belasten. Dus werd het een huwelijk: een gelukkig huwelijk aanvankelijk, waar twee kinderen uit voortkwamen die op hun beurt weer verliefd werden en huwelijken sloten. Moderne huwelijken waarbinnen veel meer mogelijk was. En die door de moeder met jaloezie werden gevolgd. Want, waar was de Jan op wie ze verliefd was geworden? Hun huwelijk was in de fase van het uitzitten gekomen: levenslang met elkaar in een huis zonder kinderen. Waar was het leven gebleven waarvan ze als meisje had gedroomd? De status quo van wat toen een goed huwelijk heette te zijn, veranderde in een huiskameroorlog, waarbij Jan ie werd en verwijten en beledigingen hardop werden uitgesproken alsof de ander niet aanwezig was.

Ik heb mijn oudtante nooit anders gekend dan als een verzuurde vrouw die Chirurgenwerk keek en enkel belangstelling toonde als een familielid met de een of andere levensbedreigende ziekte in het ziekenhuis lag. Maar op haar begrafenis zag ik opeens haar tragedie, die tijdens haar leven niemand onder woorden had durven brengen. En ik kon lachen om haar laatste list: de crematie die ze had geregeld om niet naast haar man in het reeds gereserveerde huwelijksgraf te hoeven liggen. Hier lieten twee mensen elkaar achter zonder ooit met elkaar in het reine gekomen te zijn.

In Krassen in het tafelblad gaat het anders, maar ook hier blijft zoveel pijnlijk ongezegd. En misschien is de vergeving die aan het slot wordt geschonken wel het pijnlijkste moment

[p. 111]

uit het boek, omdat hier een generatie spreekt die zich ‘om de lieve vrede’ altijd weg gecijferd heeft: ‘Lemme d'r ma over zwiegen.’

Krassen in het tafelblad is mooi en pijnlijk, maar hoe pijnlijk, dat besef je waarschijnlijk pas wanneer je ‘te oud’ bent voor een kinderboek. Ik heb het verhaal dan ook niet zo gelezen. Ik las het als een al te herkenbare getuigenis van afscheid en levens die niet waren wat ze geweest hadden kunnen zijn. Niet als een kinderboek dat in de serie JeugdSalamander nog keurig ingedeeld werd in de categorie 9-12. En ook niet als het boek dat in 1979 de Gouden Griffel voor het beste kinderboek ontving. Kuijer mag dan het perspectief van het kind gekozen hebben in zijn boeken, Krassen in het tafelblad heeft volwassenen ook veel te zeggen. En waarom zou een kinderboek dat niet mogen? Het enige verschil is dat je het boek nooit zult lezen zoals je het als kind gelezen zou hebben. Omdat het verhaal je andere dingen te vertellen heeft. Het gaat hier niet langer over volwassen levens die je - net als Madelief - niet echt begrijpt, het gaat over levens die je hebt leren kennen, misschien wel over je eigen leven, waarin je in je eigen tuinhuis zit.

Nooit las ik Krassen in het tafelblad. Ik las wel een ander boek. Dat toevallig dezelfde titel heeft.