Jan Campert-stichting Jaarboek 2014

[p. 92]

Bregje Boonstra
Een jongen van bij de weg

Toen De eikelvreters in 1989 verscheen, schreef ik ruim zes jaar over jeugdliteratuur voor nrc Handelsblad. Dan overzie je het veld en de spelers al redelijk - zo groot is kinderboekenland tenslotte niet - en dus zal ik er bij het nieuwe boek van Els Pelgrom waarschijnlijk eens goed voor zijn gaan zitten. Immers, wat was ik vijf jaar eerder van mijn sokken geblazen door Kleine Sofie en Lange Wapper. Daarin gaat een ziek meisje vlak voor haar dood samen met haar poppen en speelgoedbeesten op zoek naar Wat Er In Het Leven Te Koop is, en dat blijkt niet allemaal even gezellig en kindvriendelijk.

Al op de dag van verschijnen wekte het boek de indruk klassiek te zijn. In de eerste plaats door de oer-thema's van kinderlijke nieuwsgierigheid en ondernemingszin, van vriendschap, moed en trouw, van armoede en onrecht, ziekte en dood, maar evenzeer door de verwantschap met het sprookje en het volkse poppentheater, door de echo's van andere grote verhalen uit de jeugdliteratuur en door de schitterende verstrengeling van tekst en beeld.

Bij een auteur van dat kaliber ga je je als recensent in het verdere oeuvre verdiepen en ik herinner me verbazing over de rijpheid van Pelgroms debuut De kinderen van het Achtste Woud uit 1977. Verbazing over de onmiskenbaar eigen blik en eigen toon en verbazing over het lef een ander beeld van de Tweede Wereldoorlog neer te zetten dan op dat moment in het kinderboek gebruikelijk was. Geen breed uitgemeten drama en heroïek, geen helden versus verraders, maar het leven van alle dag op een afgelegen Veluwse boerderij, gezien door de ogen van een eenzaam meisje. Dat de ingekwartierde Duitse soldaten geen weet mogen hebben van onderduikers en evacué's onder hetzelfde dak zorgt wel voor spanning, maar de koeien hebben daar lak aan en willen met ijzeren regelmaat gemolken worden, en de boerin moet dagelijks voor tientallen hongerige magen voldoende eten op tafel zien te krijgen. Het verhaal is gebaseerd op schrijfsters jeugdherinneringen,

[p. 93]

die eerder gekleurd waren door kinderlijke opwinding over al het nieuwe en door een gevoel van geborgenheid in het volle boerenbestaan, dan door de wetenschap van gevaar, geheim en verraad.

Pelgroms eersteling was onmiddellijk goed voor een Gouden Griffel, waardoor haar naam eind jaren zeventig in één klap gevestigd was. Kleine Sofie en Lange Wapper bracht haar een tweede Gouden Griffel en een dito Penseel voor The Tjong Khing, plus de Deutsche Jugendliteraturpreis voor de vertaling. Bij verschijning van De eikelvreters - dat de schrijfster haar derde Gouden Griffel zou bezorgen - maakte Els Pelgrom dus deel uit van het keurcorps der vaderlandse kinderboekenschrijvers, waartoe je op dat moment ook Paul Biegel, Tonke Dragt, Willem Wilmink, Guus Kuijer, Imme Dros en Wim Hofman kon rekenen.

Mijn recensie van 12 januari 1990 begon zo: ‘In een kinderboek is zelden iets onmogelijk: een verliefde kikker, een poes die een juffrouw wordt, een grootmoeder die wegkrimpt in het niets, een held zonder vrees: voor de duur van het verhaal bestaan ze. Soms gelooft de lezer tóch zijn ogen niet, en meestal wordt dan de werkelijkheid beschreven. Zo'n boek is De eikelvreters van Els Pelgrom.’ Een man kijkt terug op de onvoorstelbare armoede van zijn kindertijd in Spanje, kort na de Burgeroorlog. Hij vertelt over de periode tussen zijn achtste en zestiende jaar. Zijn familie - ouders, oma en vijf kinderen, waar er met gepaste regelmaat een bij komt - woont in een vochtige grot in de Andalusische bergen. Vader werkt als dagloner op de uitgestrekte landerijen van een klooster, moeder doet de was voor het daar gevestigde jonge hereninternaat. Er is nauwelijks te eten en nooit voldoende brandhout. De bossen dienen de adel namelijk als jachtterrein en daar hout zoeken is diefstal. De clandestiene sprokkelaar riskeert letterlijk zijn huid, want rondsluipende opzieners steken de op de rug gebonden takkebos zonder pardon in brand.

Wanneer hij negen is moet Curro, de vertellende ik-figuur, van school om ook iets te verdienen. Hij is geiten- en varkenshoeder, werkt in de bouw en verzint slimme handeltjes. Wat

[p. 94]

Curro voornamelijk doet is lopen: met de geiten, om water te halen, een boodschap te doen, de schone was weg te brengen, aardewerk te verkopen drie dorpen verderop, maar ook om de Heilige Maagd in de processie zo vaak mogelijk te zien, of de flamencodanseressen of een lief meisje. Op zijn eigen benen en met zijn eigen handen leert hij het grote mensenleven kennen. Dat leven is zwaar en de sociale ongelijkheid is groot, maar ondanks de bijna ondraaglijke omstandigheden blijft de jongen overeind, omdat hij zich geborgen weet in de vanzelfsprekende zorg van zijn familie en ook omdat er een troostende lotsverbondenheid bestaat tussen de mensen om hem heen. Samen vieren ze hun feesten, samen herdenken ze hun doden en samen delen ze hun verhalen en hun armoede.

Ontroerend is de passage waar Curro voor het eerst bij een vreemde familie in dienst gaat als geitenhoeder en in het onbekende bed vijf nachten achter elkaar wakker ligt. Zijn eerst verdiende loon gaat op aan een buskaartje naar huis. Wanneer hij dan tevreden door de ramen naar buiten zit te kijken, ziet de wereld er uit als nieuw en om zijn thuiskomst hangt de bijbelse glans van de verloren-zoon-geschiedenis: ‘Toen mijn moeder mij zag aankomen - ze stond op het pleintje voor onze grot was uit te spoelen - keek ze me een ogenblik sprakeloos aan. Maar ik lachte en liep vlug naar haar toe en zij sloeg haar armen om me heen en drukte me stijf tegen zich aan. Eerst moest ik natuurlijk in de koelte binnen gaan zitten en wat eten en alles vertellen, en toen ik zei dat ik die hele week niet had kunnen slapen, lachtte mijn moeder en gaf me een zoen. En meteen voelde ik me zo slaperig dat ik dacht dat ik nooit meer mijn benen zou kunnen optillen. Mijn broertjes en zusjes kwamen bij me staan en een van de tweeling wou op mijn schoot klimmen, maar ik legde mijn hoofd op de tafel en meteen vielen mijn ogen dicht.’

Op talloze momenten doet De eikelvreters aan Afke's tiental denken: de armoede, de kinderschaar, het menu van aardappels met grauw brood en soms een stukje spekzwoerd, de onwankelbare moederfiguur, het liefdevolle oog voor de natuur en de blijmoedige trots, waarmee de mensen van hun situatie het

[p. 95]

beste proberen te maken. In Afke's tiental zit zelfs een scène die precies over het verhaal van Curro's slapeloze nachten heen past, namelijk waar de kleine zusjes in Leeuwarden mogen logeren bij de deftige mevrouw, bij wie de oudste dochter in dienst is. En al gauw willen de ‘famkes’ niets anders dan terug naar Mem. Waar Nienke van Hichtum de meelevende, maar toekijkende socialistische mevrouw blijft, laat Els Pelgrom door het gekozen vertelperspectief van de ik-vorm de lezer meer gelegenheid om binnenin het verhaal te kruipen. Zo kan hij de honger, de kou, de stukgelopen voeten en het onrecht aan den lijve ondervinden. Meer nog dan in haar eerdere boeken is Pelgrom hier zichtbaar als de auteur die ze is: ernstig, sociaal bewogen en met een scherp oog voor onrecht en machtsmisbruik. Zelf legde ze me tijdens een interview uit dat de kiem voor deze levenshouding werd gelegd gedurende haar evacuatie op de Veluwe, waar haar moeder zich tegenover de medebewoners duidelijk als mevrouw opstelde: ‘Toen al ben ik me bewust geworden dat ik niet bij het “kamp” van mijn ouders hoorde, maar bij dat van de arbeiders en de pachtboeren. En nog altijd vinden de keuzes die ik maak en de voorkeuren die ik voel daar hun oorsprong.’

Kinderboekenschrijvers met zo'n maatschappijkritische houding zijn in ons land niet dik gezaaid, zeker niet na de jaren zeventig van de vorige eeuw. Zonder dat zij pamflettistisch schrijft is het in haar boeken duidelijk waar Pelgrom staat en bij wie haar hart ligt: niet bij de sigaren paffende Beertje met zijn grote villa, maar bij de hoerige Annabella en de schuinsmarcherende Lange Wapper. Niet bij de zich volvretende cleris en de landeigenaren in Spanje, maar bij de ploeterende bezitlozen. En uiteindelijk zijn het vooral haar jeugdige hoofdpersonen die op ‘schrijfsters respect en genegenheid kunnen rekenen. Die mogen dan nog klein en niet volwassen zijn, terwijl ze wel al volwassen problemen het hoofd moeten bieden, maar van hun schepper krijgen ze een flinke dosis levenslust, dapperheid en doorzettingsvermogen mee. En al doende ervaren ze wat er in het leven werkelijk toe doet: vriendschap en saamhorigheid, een bord warm eten, lachen om een goeie grap, de zon op je gezicht en iemand die je helpt

[p. 96]

als de nood het hoogst is. Niet het menselijk onvermogen is Pelgroms belangrijkste thema, maar het menselijk vermogen.

Deze grondtoon van hoop en optimisme is waarschijnlijk een van de redenen dat Pelgroms werk op de kinderboekenplank is beland, en geeft het tevens een universeel, klassiek karakter. De basisproblemen in het leven zijn immers van alle tijden en alle plaatsen. Veel mooier heeft de auteur het ooit zelf verwoord tijdens een symposium aan de Tilburgse universiteit, waar ze probeerde de grootste gemene deler vast te stellen van wat binnen de jeugdliteratuur voor klassiek doorgaat: ‘Op zichzelf is het een soort wonder, dat door de eeuwen heen en in alle windhoeken van onze planeet in de mensen gevoelens leven die we delen, en dat we gelijke ervaringen hebben die bepalend zijn voor ons leven.’

In De eikelvreters is zonder twijfel sprake van universele gevoelens en ervaringen, maar voor de klassieke status is meer nodig. Klassiek is een boek dat wordt opgemerkt, gewaardeerd en gelauwerd, dat wordt vertaald, dat andere kunstenaars inspireert en dat punt van referentie wordt in het gesprek over literatuur. Maar werkelijk klassiek is alleen het boek dat wordt gelezen, herlezen en voorgelezen en dat van generatie op generatie. De eikelvreters is begriffeld en vertaald in het Engels, Duits en Frans - onder de mooie titel J'irai toujours par les chemins. Het boek kende tussen 1989 en 1998 zes drukken en werd in 2008 opgenomen in de door de Volkskrant samengestelde Griffelreeks. Daarna was het niet langer verkrijgbaar en dus gedoemd tot uitsterven, want hoe kan een boek klassiek worden, als de uitgever het niet meer uitgeefwaardig acht en lezers het dus niet meer ter hand kunnen nemen?! Dat valt de uitgever aan te rekenen. In het algemeen lijken kinderboekenuitgevers nogal achteloos om te springen met het Oude Goud in hun fonds.

Misschien is er nog iets anders aan de hand en dat heeft te maken met de voor vandaag uitverkoren titels. Vier daarvan voldoen aan alle bovengenoemde klassiekheids-criteria. Van Pelgrom had mijns inziens Kleine Sofie en Lange Wapper beter in het rijtje gepast. Niet alleen bestaat het nog in de boekhandel, maar vanwege het tijdloze, sprookjesachtige en volkse

[p. 97]

karakter en vanwege de sterke beeldende component dicht ik het boek ook meer eeuwigheidswaarde toe. Of ik daarin gelijk heb zal ik zelf niet meer vast kunnen stellen: écht klassiek worden duurt nu eenmaal een tijdje.