Jan Campert-stichting Jaarboek 2013

[p. 132]

Thomas van den Bergh
S. Carmiggelt: Stilist van het menselijk tekort

Als redacteur bezoek ik regelmatig literaire bijeenkomsten als deze, en dan denk ik dikwijls: hoe zou Carmiggelt hierover geschreven hebben? Je ziet het hem zo doen. Eerst een schets van de betonkolos die Den Haag Centraal Station heet. Dan de ontvangst, met het verplichte bakje koffie. Het langzaam volstromen der zaal. De net iets te lange toespraak van de trotse directeur wiens grappen in het luchtledige blijven hangen. De nerveuze spreker die zijn blaadjes op de grond laat dwarrelen. Het publiek dat meer en meer begint te snakken naar een alcoholische versnapering.

Het is een kolfje naar Carmiggelts hand.

Sterker, hij hééft het verschillende malen gedaan. In de jaren vijftig en begin zestig, toen zijn wankele financiële toestand hem dwong lange lezingentournees te maken door het land, heeft hij diverse Kronkels gewijd aan het fenomeen van de literaire middag, zoals we die vandaag beleven.

‘In een vriendelijk stadje hield ik een lezing over mijn kortademige omgang met de cursieve letteren’, zo begint de Kronkel ‘Pauze’ in de bundel Ping Pong uit 1954. ‘De pauze van zo'n avond is vaak een wat verwarrend avontuur,’ gaat Carmiggelt verder, ‘omdat bijna altijd tot mannen uitgelopen schoolmakkertjes of Peking-verre nichten het verleden komen openrijten.’

Ook nu wordt de ‘ik-figuur’ tijdens die pauze aangesproken door een bleke man met een pijp, die de verteller lijkt te herkennen. ‘Ik kende hem nog niet,’ staat er dan, ‘maar meestal krijgt zo iemand opeens duidelijke contouren, als hij met wat meer feitenmateriaal over de brug komt.’

Tot zover een herkenbare situatie, zoals we die allemaal weleens meemaken in het sociale verkeer. Voor je het goed en wel in de gaten hebt, ben je in een gesprek verwikkeld en is het point-of-no-return gepasseerd waarop je nog met goed fatsoen zou kunnen vragen: ‘Sorry, wie ben jij ook alweer?’

[p. 133]

Maar bij Carmiggelt krijgt dit gegeven in het vervolg een absurde draai, als de man de ene nog raadselachtiger opmerking na de ander op de verteller afvuurt. Er ontwikkelt zich een merkwaardig tweegesprek:

‘“Ik ben toen meteen naar Zuid-Afrika gegaan. Je begrijpt, ze zaten op me te springen. Veel hamerwerk. En toch, in grote trekken blijft het opsieren. Vooral als het geruit moet. En dan maar zingen en de knieën oefenen... enfin, ik hoef jou niks te vertellen.” “Welnee,” zei ik wanhopig. Ik kon geen lijn vinden in die man.’

Op zeker ogenblik blijkt de oorzaak van de verwarring, als de verteller quasi-langs zijn neus weg vraagt hoe de bleke man de eerste helft van de lezing had gevonden.

‘“Lezing? Is er een lezing? O, dat wist ik niet. Ik zit hier gewoon maar even in het café, hè. Kom bij me zitten joh, dan praten we nog wat over vroeger.” “Nee, het gaat weer beginnen geloof ik,” antwoordde ik. “Ach, laat die vent toch kletsen,” riep hij.’

En dan volgt de clou:

‘“Wie is het?” vroeg hij. Ik noemde mijn naam. “O, dat is die beruchte zemelknoop!” riep hij vol walging.’

Een persoonsverwisseling dus - Carmiggelt heeft er in zijn vroege jaren patent op. Het zijn dergelijke vrij hardhandige plotwendingen die zijn Kronkels in die beginperiode kenmerken. De jaren veertig en vijftig, toen hij zijn jaarlijkse bundel nog ‘een handvol spelletjes met woorden’ noemde. Die beginstukjes schetsen vrolijke situaties met vaak een absurde wending aan het slot.

Echtgenote staat erop dat een muisje verjaagd wordt, maar als het diertje eenmaal buiten in de kou zit, krijgt vrouwlief berouw en moet het weer binnengelaten worden.

Het regent, een zwerver krijgt een dubbeltje, waarop de ik-figuur geen geld meer heeft voor de tram, die even later voorbijkomt, met de zwerver erin.

De auteur van deze kolderieke stukjes was ‘een vrolijke jongen aan wie ik graag eens voorgesteld wilde worden,’ zou Carmiggelt later zeggen. De verteller (die, zoals we weten, niet noodzakelijk samenvalt met de schrijver) is meestal een

[p. 134]

ietwat goeiige, naïeve sukkel, die de wereld met een portie levensblijheid tegemoet treedt, en dan onderuit gaat. De lezer lacht, opgelucht, dat hij het niet is die deze stommiteit begaat.

Maar in de loop van zijn Kronkelpad is Carmiggelt gaan begrijpen dat het dagelijks leven veel komischer kan zijn dan een verzonnen grap. De verteller in zijn stukjes transformeert dan van slachtoffer in toeschouwer. Het plot wordt ondergeschikt aan de situatieschets. Ook Carmiggelts stijl is allengs soberder en kaler geworden, al blijft die rusten op drie pijlers: de ironie, de archaïsche woordkeus (liever ‘wenen’ in plaats van ‘huilen’, liever ‘barbier’ dan ‘kapper’) en het volstrekt originele gebruik van adjectieven, als in: ‘een windstille heer’ of een ‘monotoon gezicht’.

Het wordt interessant als we dezelfde situatie - een lezing, ergens in de provincie - in een bundel uit 1975, getiteld Slenteren, aantreffen. ‘In de pauze’, heet het ditmaal en het begint aldus:

‘Het oude feestgebouw in de provinciestad bleek te hebben plaatsgemaakt voor een frisse vestiging van Albert Heijn met enorme affiches, waarop stond dat je er 500 gram van iets eetbaars “tijdelijk” kon kopen voor een wat rafelig bedrag. Binnen zag je vrouwen bezig uit twintig verschillende wasmiddelen hun uitverkoren merk te pakken, met dezelfde onverklaarbare stelligheid waarmee ze destijds hun man kozen.’

Hier treft meteen bij aanvang al een element dat in de vroege cursiefjes vrijwel ontbreekt: een vorm van subtiele maatschappijkritiek, in dit geval tegen verregaande commercialisering. Het oude feestgebouw is niet meer, daarvoor in de plaats staat er een grote supermarkt. Het verval is ingezet.

Waar het decor in 1954 nog werd geschetst als ‘een vriendelijk stadje’, daar is het twintig jaar later een ‘stad, waar de herfstwind door de straten joeg’.

De stemming bij de verteller is navenant herfstig. Citaat: ‘Om tien voor acht dacht ik: “Ach, 't zal wel meevallen” en om acht uur precies zag ik in het zaaltje dat 't niet zo was. Er zaten wel wat mensen maar die waren kennelijk alleen gekomen omdat ze mij, vergeleken bij de huiskamer, beschouwden als een kleinste kwaad. Het voltallig bestuur stak heel wat

[p. 135]

handen om te drukken uit en de voorzitter, die keek of hij zojuist een groot aantal dierbaren ter aarde had besteld, vroeg met wrange mond hoe laat ik de pauze schatte.’

En het wordt niet beter. De lezing gaat ‘op de automatische piloot’, een kelner serveert tijdens de pauze ‘plompe koppen vol bruinige drab’ en om ‘de uitmergelende pauzeconversatie’ te ontlopen vlucht de verteller het gebouw uit naar buiten waar ‘herfstwind en duisternis’ heersen. Als hij dan eindelijk in een nabijgelegen kroegje een borrel krijgt voorgezet, zit daar ‘een oude man die met vervoering vertelde over een bij hem weggenomen galblaas’.

Kees Fens heeft terecht opgemerkt dat Carmiggelts hoofdfiguren in de Kronkels vanaf, zeg, het eind van de jaren vijftig, ‘niet langer slachtoffer van een ongewone situatie zijn, zij zijn slachtoffer van de “condition humaine”, die zich in een zeer bepaalde situatie realiseert.’

Carmiggelt hanteert verschillende stilistische kunstgrepen om dit existentiële slachtofferschap op te roepen, dit opgesloten zitten in een leven waar je verder ook niet om hebt gevraagd.

Een ervan is zijn typische gewoonte om de natuur te bezielen. De personificatie is een van zijn geliefde stijlfiguren. ‘De duisternis en de wind hadden op mij gewacht’, schrijft hij. Ook in andere Kronkels treffen we hiervan legio voorbeelden aan: ‘Eindelijk had het bos er genoeg van en werd weide.’ ‘Het bos stond aangrijpend te ontbinden.’

Wat voor de flora geldt, geldt natuurlijk ook voor de fauna. Veel heeft Carmiggelt over poezen en honden geschreven, er komt ook een incidenteel paard voorbij, een enkele duif of een koe, en bijna altijd krijgen ze menselijke eigenschappen aangemeten. Over een hond merkt hij bijvoorbeeld op dat die ‘een volkomen verkeerd beeld van het leven heeft, dat hij, in flagrante strijd met de feiten, beschouwt als een pretje’.

Met voorwerpen kan het trouwens ook: ‘De telefoon knorde een geluidje.’ ‘De klok deed er een tikje bij.’ ‘En de pendule riep: elf uur!’

Het effect dat hiervan uitgaat is frappant. De mens wordt bij Carmiggelt omgeven door strevende natuur, door dingen

[p. 136]

met een wil. Te midden van die doelgerichte, door instinct voortgedreven wereld, zwerft de mens, willoos heen en weer gestuurd van het kastje naar de muur, van een café dat een stomerij blijkt te zijn, naar een gehoorzaal, die een automatiek blijkt te zijn. 's Mensen verlorenheid komt zo des te pregnanter tot uitdrukking.

In ‘In de pauze’ raakt de ‘ik-figuur’ op zijn terugweg naar het zaaltje waar hij zijn lezing moet voortzetten, verzeild in een automatiek. Hier treft hij twee levende zielen: één ‘vale hond, die tegen beter weten in lag te hopen dat iemand hem een stukje van zijn bamibal zou toewerpen.’ En één man, ‘geen lachebekje’, schrijft Carmiggelt, ‘Hij deed een geldstuk in een gleuf, haalde een kroket tevoorschijn, keek er enige tijd naar, rook eraan en legde 'm toen terug in het hokje, zonder het deurtje te sluiten. Na het slaken van een zucht maakte hij aanstalten weer te vertrekken.’

In een paar zinnen is hier het menselijk tekort geschetst. De mens, met z'n verstand en zijn onbegrensde mogelijkheden, die niet weet wat te doen, die twijfelt, zoekt, en het dier, stoïcijns, met zijn onuitroeibare hoop op een stukje bamibal. Geen wonder dat de verteller in de laatste zin van deze prachtige Kronkel de verweesde kroket alsnog aan de hond geeft. Zijn sympathie ligt toch vooral daar, bij het dier.

Hoewel hij in de eerste plaats bekendstaat als de chroniqueur van het stadsleven, van de kroegen en het theater, de winkels en het drukke verkeer, heeft Carmiggelt altijd met minstens zoveel liefde over de natuur geschreven. De natuur als het tegenbeeld van de stad. Een plek van rust, van argeloosheid, van onschuld.

‘Ook Limburg heeft schone wouden, waarin je getweeënlijk alleen kunt zijn. We kruipen er diep in weg om schuilevinkje te spelen met alles wat niet pluis is. Een, twee, drie buut vrij. Elke stap maakt ons vrijer.’ Zo begint de Kronkel getiteld ‘Zuidwaarts’ in de bundel We leven nog uit 1963.

Hierin bezingt hij niet alleen de schoonheid van het Limburgse land, maar ook bepeinst hij de scherpe tegenstelling tussen stad en natuur. Als zijn vrouw de wind in de bladeren hoort, zegt ze: ik hoor een trein. ‘Want zij is, net als ik,

[p. 137]

zo hopeloos stads, dat zij het zingen van de wind door de bladeren in eerste instantie tracht te herleiden tot een technisch voortgebracht gerucht.’

De stad en de natuur sluiten elkaar uit, zijn elkaars negatief. De stad is gebondenheid, de natuur vrijheid. De stad herbergt de zonde, de natuur de onschuld. And never the twain shall meet. Probeer geen stukjes natuurschoon mee naar huis te nemen, waarschuwt Carmiggelt, ‘want dan vergaat het ze als zo'n aan een Italiaans strand opgeraapt keitje, rondgeslepen door de zee en flonkerend als een smaragd, dat thuis blijkt te zijn verdroogd tot een gewoon, dom steentje, rijp voor de vaalt.’

Dat brengt me op een ander aspect van Carmiggelts schrijversschap: zijn fenomenale vergelijkingskunst. Ik ken geen andere schrijver die zo precies een situatie met een paar woorden weet te herscheppen in een geheel andere, die daar toch perfect op gelijkt. En wel zo dat je die oorspronkelijke situatie opeens beter lijkt te doorzien.

In ‘Zuidwaarts’ doet hij het nog een tweede maal, als het wandelende koppel een duister heerschap naderbij ziet komen met een zeis over zijn schouder. ‘Mijn vrouw greep mijn hand,’ staat er dan, ‘en we voelden ons tijdelijker dan ooit.’ Maar de man mompelt een groet en wandelt voorbij, ‘ons achterlatend in een brakke stemming tussen opluchting en heimwee.’ En dan volgt die vergelijking, die op het eerste gezicht excentriek lijkt, maar bij nadere beschouwing juist bijzonder verduidelijkend werkt: ‘'t Was net of er een telegram gekomen was: “Reis naar Lima gaat niet door.” We hadden voor geen goud naar Lima gewild, maar als het zo definitief van de baan is, voel je toch een leegte die aan teleurstelling grenst.’

Het wonder van Carmiggelts Kronkels is, dat ze zo schijnbaar losjes geschreven zijn. De toon is altijd prettig keuvelend. Maar intussen zijn ze met schrikbarende precisie in elkaar gezet. De zinnen zijn nooit te lang, nooit te kort en hoeveel bijvoeglijke bijzinnen en terzijdes en bijstellingen Carmiggelt er ook in vlecht, ze komen altijd op hun pootjes terecht.

[p. 138]

Maar, och... Carmiggelt was wars van gewichtigdoenerij. Zeker als het om zijn eigen literaire productie ging. In zijn denkbeeldige Kronkel over dit Symposium zou hij vast iets relativerends hebben opgemerkt over dat ‘schrijverschap’ van hem. En die kerel die allerlei wijsneuzigs over zijn stukkies te berde bracht, die zou er al helemáál van langs gekregen hebben.