Jan Campert-stichting Jaarboek 2013

[p. 113]

Jean-Pierre Geelen
Iets te verbergen - Bomans en Carmiggelt als televisieschrijvers

Sinds zo'n vijf jaar ben ik de dagelijkse tv-criticus voor de Volkskrant. Desondanks hoop ik dat nog duidelijk te zien is dat ik met mijn 49 lentes nog veel te jong ben om levendige herinneringen te koesteren aan Simon Carmiggelt en Godfried Bomans. Toch valt het mee: lezen kon ik in hun hoogtijdagen nog maar nauwelijks, maar kijken lukte al vrij aardig. En dus staan op mijn netvlies nog de dagsluitingen van Carmiggelt, inclusief uiteraard het gouden herkenningsmelodietje van Duke Ellington: ‘In a sentimental mood’.

Zelfs het kind in mij zag de sentimentele bui hangen op het scherm. Niet eens zozeer door het verhaal, waarvoor ik nog te jong was om de essentie te bevatten, maar om dat muziekje.

En om het beeld. Ik geloof nog steeds dat een belangrijk deel van het succes van Carmiggelt, los van het geschrevene, berustte op dat beeld. Die kronkels die zijn gelaat tekenden. Die gekreukte kop, die tanige gestalte in dat net te grote, kleurloze pak; de stropdas, de handen gevouwen voor zich op tafel, die serene rust, de zwarte achtergrond en de schrijver die haast bewegingloos voorlas van wat ook toen al de autocue moet zijn geweest - zo zag Sentiment eruit in mijn vroegste jeugdjaren. Terugkijken leert dat het al in kleur was, maar het was in wezen nog gewoon zwart-wit.

Zo zag ook een Schrijver eruit in die jaren. Zoals ook Godfried Bomans voor mij niet in eerste instantie een schrijver was, maar eruit zag als een Schrijver. Ook hem kende ik aanvankelijk louter in zwart-wit, maar dat bleek niets uit te halen.

In een oud fragment komen we beide schrijvers tegen. Literaire ontmoetingen, 1962 - ik bestond toen nog niet, en zo te zien gold dat ook voor zoiets als een statief voor de camera.

Zelf kon ik nogal genieten van de interviewer, H.A. Gomperts, wiens vragen zo mogelijk langer waren dan het

[p. 114]

antwoord. Zijn analyse, na een voordracht door Carmiggelt van een Kronkel, was maar nauwelijks een vraag, het was een vele minuten durende analyse, een college waarachter voor de vorm een vraagteken was geplaatst. Het mooiste had ik het gevonden als Carmiggelt na die minutenlange vraag had volstaan met een simpel ‘Ja’. Maar ik moet zeggen: als slow-tv - weer helemaal hip sinds de Noorse televisie onlangs een twaalf uur durende breimarathon uitzond - vind ik het een genot om naar te kijken.

Ook heb ik meerdere keren het woordje ‘Realízzzzme’ voorbij laten komen. Wij weten nu waar Adriaan van Dis zijn dictie vandaan haalde.

Maar het gaat hier natuurlijk om de Schrijver, en het beeld van hem. Die oogde een beetje stoffig, vrolijk verstrooid, en vooral niet hip. Hij rookte nog: Carmiggelt sigaretten, Bomans lurkte naar hartelust aan de pijp. Zoals overal op tv kringelde de rook nog volop door het beeld. Geen Voedselwarenautoriteit die erom maalde. Met het overlijden van Harry Mulisch in 2010 stierf niet alleen een literator, maar meteen een prototype: de laatste rokende schrijver, de intellectueel. De televisieschrijver zoals we hem kenden.

De Schrijver dronk ook nog in voldoende mate, zoals het gegroefde gelaat van Carmiggelt genadeloos blootlegde. Hij speelde schaak, want dat hoorde - het sleep de geest en de pen. Hij sprak abn, in grammaticaal correcte zinnen, iets wat de kijker van nu al gauw potsierlijk en bekakt zou vinden. En het publiek hing nog aan zijn lippen, elk woord werd omarmd en opgezogen in een gretige lach.

Kortom: de Schrijver wás nog iemand. Een intellectueel, en met die status legde je op televisie veel eer in - toen nog wel.

Het gold voor Bomans meer dan voor Carmiggelt, maar een Schrijver van hun tijd mengde zich in het publieke discours. Een schrijver had een mening - bij voorkeur over alles, en zo niet, dan verzon hij er wel een.

Zo stuitte ik, vlak na het uitbarsten van de jongste Zwarte Pietendiscussie, op een fragment van Bomans, uit 1966 - ik

[p. 115]

was toen 2, dus u moet mij niet kwalijk nemen dat het nieuw voor me was. Het was in een eindejaarsaflevering van Mies en scène, waarin Mies Bouwman aan Bomans vroeg naar de belangrijkste gebeurtenis van het jaar. ‘Zonder twijfel’: Sinterklaas. Die bij zijn aankomst de zak in het water had gegooid, om af te rekenen met het dreigende angstbeeld rond Zwarte Piet waarmee de kinderen van toen werden grootgebracht. Het gebaar moest bewijzen dat de Sinterklaastraditie niet van steen is en kan worden aangepast aan een veranderende samenleving, hetgeen de katholiek Bomans een lichtend voorbeeld vond voor de kerk.

Met de kerk heeft Sinterklaas natuurlijk al helemaal niets meer te maken, maar Bomans kon niet bevroeden hoezeer hij daar zijn tijd vooruit was. Wie de jongste Pietendiscussie nog een beetje heeft kunnen volgen, heeft er nauwelijks een schrijver een rol in zien spelen.

In dezelfde aflevering met Mies boog Bomans zich over ‘de grootste fouten van het Nederlandse volk’. Dat waren er nogal wat. Zoals het onvermogen van de Nederlander om te debatteren en naar elkaar te luisteren. Het verarmende taalgebruik van de Nederlander (‘Uit die rijke waaier van de Nederlandse taal gebruikt met slechts een vingerhoedje’) en het eeuwig geringschattende minderwaardigheidscomplex van onze natie: ‘Nooit heb ik een Fransman geringschattend over zijn volk horen spreken’. En: ‘We zijn een viool in het Europese orkest, die moet bespeeld worden.’

Nu heb ik zelf de indruk dat veel Nederlanders tegenwoordig zichzelf als het centrum van de wereld beschouwen, maar verder trof mij hoe actueel Bomans' observaties nog altijd zijn. En geef toe: wanneer hebt u op televisie voor het laatst een schrijver onze volksaard zo eloquent zien en horen fileren als in dat fragment?

Schrijvers op televisie zie je eigenlijk nog maar zelden. Echte Schrijvers, bedoel ik. Ja, ze mogen bij het onberispelijke boekenprogramma van Wim Brands op de geheel gevaarloze zondagmorgen samenvatten waar hun laatste boek over gaat. Niets op tegen, integendeel: je zou zomaar op het idee kunnen komen dat boek eens te lezen.

[p. 116]

Maar voor het overige is de schrijver aangewezen op de publiciteitsmolen, en die draait vooral op tv, op zijn eigen muziekjes. Talkshows staan met open armen klaar voor tientallen scribenten, literatoren en zelfs columnisten. Aan het begin van elk boeken- en tv-seizoen worden ze bij bosjes ingelijfd om een rondje mee te draaien. Maar u weet: televisie houdt niet van lezen. Het kan alleen de aandacht maar afleiden van het scherm, en dat kan nooit de bedoeling zijn. Niet voor niets spreken Pauw, Witteman, Humberto Tan en al hun collega's ons elke avond streng toe: ‘Blijf kijken!’ ‘Tot straks, na de reclame!’ Elke letter die u leest kan alleen maar ten koste gaan van de zuivere kijktijd waarop diezelfde presentatoren keihard worden afgerekend.

En dus mag het op tv bij voorkeur niet over het boek gaan, hooguit over de schrijver, de mens en zijn emoties. De oude gedachte van ‘het volk verheffen’ is op televisie allang verlaten. Niet voor niets gaf de tros een jaar of tien geleden een wat omineuze titel aan een cultureel programma: ‘Kunst, omdat het moet’.

Dichters zie je al helemaal zelden, hooguit in de Boekenweek. Ja, er bestaat ergens tegen middernacht een programma dat heet ‘De Dode Dichters Almanak’. De titel verraadt de onuitgesproken gedachte waarmee die paar laatste nachtelijke kijkers worden opgezadeld: de enige goede dichter is een dode dichter.

Nu ben ik desondanks geen cultuurpessimist, dus vind ik er weinig op tegen dat een schrijver van televisie profiteert. Iedereen zal moeten beamen dat Bomans en Carmiggelt de eerste echte televisieschrijvers waren, en dat zij die rol met verve vertolkten.

In wezen is elke televisieschrijver van nu schatplichtig aan deze Grote Twee. Behoudens een enkeling die het medium weigert te bedienen - en daarmee zijn literaire graf graaft - zijn er nu meer van dan ooit.

Maar er is een verschil. De televisieschrijver van nu is voornamelijk een entertainer, een clown. Een pias die vooral geestig, gek en gevat uit de hoek moet komen, en zijn autobiografie op tafel legt. De televisieschrijver van nu heeft als

[p. 117]

kansarme allochtoon in zijn jeugd banken overvallen, hij koestert een uitgesproken seksuele voorkeur voor dikke negerinnen, hij bedroog zijn doodzieke vrouw op haar sterfbed, hij bekroont zichzelf in dwdd tegenover een jonge actrice tot befkoning, of heeft zich - op principiële gronden - aangemeld als lid van de pedofielenvereniging. De vrouwelijke evenknie dient minstens bij Pauw & Witteman haar moyenne open en bloot op tafel te leggen of er met de drummer van de band vandoor te gaan.

Ik schets maar even wat ik in mijn beroepspraktijk - ik wilde bijna zegen: ‘kliniek’ - als tv-kijker de laatste jaren voorbij heb zien komen in het literaire discours.

Ik wil hier geen jammerklacht laten horen, want dat is ook helemaal niet nodig, maar we kunnen hier wel vrij objectief een paar constateringen doen.

Voor menig schrijver is schrijven nog slechts een bijproduct van zijn hele onderneming. Die onderneming verkoopt niet zozeer een boek, alswel een totaalpakket, waarbij de persoon, imago en o ja: een boek, zijn opgenomen. Er zijn nog steeds uitzonderingen, maar over het algemeen geldt: een schrijver die wil leven van zijn schrijven, moet op tv. En dat hadden Bomans en Carmiggelt natuurlijk al heel goed begrepen.

Misschien is het ook wel daarom dat hun boeken al snel na hun overlijden geen lezers meer vonden: televisieroem is tijdelijk, per definitie. Voorbij wanneer het licht is gedoofd.

Natuurlijk heb ik me, na vele uren terugkijken in andere tijden, afgevraagd wie de hedendaagse Carmiggelt en Bomans zijn, als die al bestaan.

Sylvia Witteman, die met haar geestige columns openlijk in de voetsporen treedt van de Amsterdamse chroniqueur Carmiggelt? Met haar stukjes komt ze een eind in buurt, maar ze weigert vrijwel elk tv-optreden. Zo word je natuurlijk nooit een televisieschrijver.

In de reislust van Boudewijn Büch konden we een weerspiegeling van Bomans zien - ook hij ging, net als Bomans, veel op reis voor tv, en schreef daarover - een kruisbestuiving die de oplagen aanzienlijk vergrootten. Maar Büch is ook al

[p. 118]

jarenlang dood, en hij vertelde weliswaar sprookjes over zijn eigen leven, maar was toch een stuk minder geestig dan de grote Bomans.

De geëngageerde intellectueel dan - Joost Zwagerman? Léon de Winter? Ik mis bij beiden de milde ironie en - al helemaal - de zelfspot.

Nadenkend zag ik een persoon opdoemen, en ik ga u dadelijk uitleggen waarom. Het is een man die ik op tv een oeverloze anekdote zag vertellen over zijn rijlessen. Het was Bart Chabot - net als Bomans en Carmiggelt Hagenees. Het beeld van de gierende verteller met zijn gehoor zat vol verwijzingen naar de oude meesters. We zagen hier niet één schrijver, maar twee. Niet alleen de causeur Chabot met die Bomans-achtige bril, maar ook de succesauteur René van der Gijp, eveneens met een hippe schrijversbril. Gezamenlijk domineerden zij het debat in het literaire praatprogramma Voetbal International op rtl 7.

Chabot heeft de lachers op de hand, zijn gehoor hangt aan zijn lippen - helemaal de hedendaagse Bomans die ik zag voor dit verhaal.

Bomans en Carmiggelt hadden iets gemeen - zowel met elkaar als met talloos velen op televisie: ze bouwden een façade op waarachter ze - zo bleek pas later - iets hadden te verbergen.

Televisie maakt mensen onbetrouwbaar. Misschien dat ze dat toch al niet waren of zijn, maar Bomans en Carmiggelt maakten duidelijk dat je in elk geval schrijvers op tv niet kunt vertrouwen. Daar hadden ze alle reden toe. Je mag een schrijver nooit kwalijk nemen dat hij ook van zijn leven fictie maakt, maar opvallend is het wel dat de ‘meest getrouwde man van Nederland’ een relatie te verbergen had en zijn interviewers steevast het bos instuurde om ze even steevast een paar dagen later te complimenteren met hun uitzonderlijke doortastendheid.

De ander, Bomans, verborg naast een handvol vriendinnen zijn hele persoonlijkheid. Achter de grappen en spitsvondigheden die van een mens zomaar een televisieheld kunnen maken, scholen kanten die wij misschien wel nooit helemaal

[p. 119]

hebben gekend. Zoals het tv-programma Andere Tijden het in een portret liet omschrijven door verschillende nauw betrokkenen: Bomans was een eenzame persoonlijkheid, die zich maar nauwelijks liet kennen. Wellicht hoopte hij als publiekslieveling de gemiste liefde van ouders te compenseren, zo stelden de psychologen onder zijn naasten. Vriendin Ineke Swaneveldt: ‘Zodra hij iets moest doen in het openbaar, dan speelde hij een rol.’

Dat doet natuurlijk iederéén op tv. Of dacht u soms dat Matthijs van Nieuwkerk thuis ook elke dag goede zin heeft, zo snel praat, en lyrisch is over elke nieuwe cd van het zoveelste jonge bandje? Met deze kennis gewapend, vraag je je af wat ze nog meer te verbergen hebben, de tv-schrijvers van nu. Ook in dat opzicht voldoet Bart Chabot aan de criteria, bleek mij.

Op Youtube is een reclamespotje te vinden waarin de schrijver zich afficheert als luxe toerist, verwend door reisorganisatie Topic Travel. Enkele links daaronder levert Google een fragment van persbureau Novum, dat filmde bij de feestelijke presentatie van een vakantieboek van modekoning Hans Ubbink. Tot de gasten: Bart Chabot, die een vertrouwelijke ontboezeming doet aan de verslaggeefster: ‘Je moet het niet verder vertellen, maar ik háát vakantie. Ik heb er een teringhekel aan.’

U ziet: ook Chabot had wat te verbergen. Geknipt als televisieschrijver. Daar was hij jarenlang dan ook de grote ster: we zagen hem dansen tussen de sterren van sbs, hij was de vrolijke joker van het Groot Dictee der Nederlandse taal (met trots in de camera: ‘47 fouten!’) en misschien was hij nog wel met Patty Brard van een duikplank gesprongen als niet een vervelende ziekte hem had getroffen - wat uiteraard groots op tafel werd gelegd bij Pauw & Witteman.

Hij heeft maar één probleempje, en onlangs was hij - uiteraard op tv, wéér bij Pauw & Witteman - de eerste om dat toe te geven: het schrijven was er de eerste vijftig jaar van zijn leven een beetje bij ingeschoten. Dat ging hij nu, in de tweede helft van zijn 100-jarige leven, inhalen, en zie: daar was zowaar zijn eerste grote roman. Het Echte Werk. Maar

[p. 120]

daar stond dan weer tegenover, beloofde hij, dat al die tv-schnabbels verleden tijd zouden zijn. Is hij toch weer net niet helemáál de Bomans of Carmiggelt van deze tijd.

Misschien moet daarom hier de conclusie wel onverbiddelijk zijn: Carmiggelt en Bomans waren de eerste grote televisieschrijvers. En ze waren ook de laatsten. Daarom is het goed dat wij hen eren, met gepaste weemoed en bewondering.