Jan Campert-stichting Jaarboek 2012

[p. 127]

Gustaaf Peek
Over Abel Gholaerts (1944)
een roman over de jonge Van Gogh

Eerst een zin, zomaar een zin uit de roman Abel Gholaerts: En binst zegt zijn lege maag: kloek kloek.

Dan een ontboezeming. Op de middelbare school ben ik ooit begonnen aan De Kapellekensbaan, maar ik durf nu wel toe te geven, dat ik van het boek waarschijnlijk amper een kwart heb gelezen. Tijdens mijn studententijd heb ik Vergeten straat opengeslagen, maar niet alleen ben ik ook in dat boek niet ver gekomen, mijn exemplaar bleek laatst zelfs onvindbaar - uitgeleend of aan de vergetelheid verspeeld.

Dit symposium zou dan de aanleiding zijn voor de revanche van Louis Paul Boon. Mijn goedmaker tegenover een literaire voorvader van wie ik niet wist dat ik hem had. Want dat was wat gebeurde toen ik eenmaal afdaalde in Abel Gholaerts, gepubliceerd in het laatste sombere jaar van de Belgische Tweede Wereldoorlog. Ik ontdekte verlaat een stamvader, een bloedbroeder, een strijdmakker.

Waarom Abel Gholaerts? Waarom niet eerst terug naar De Kapellekensbaan of Vergeten straat? Welnu, ik wilde niet alleen een van zijn romans lezen, ik wilde Boon zelf leren kennen. Ik kwam erachter dat Abel Gholaerts met grove streken was gebaseerd op het leven van Vincent van Gogh. Een schrijver die het verhaal vertelt van een kunstenaar, dat doet-ie niet zomaar, daar kan hij niet ongemerkt of onbestraft mee wegkomen. Wanneer een schrijver zich aan het leven van een andere kunstenaar waagt is het onmogelijk, zelfs niet met de grootste terughoudendheid, om zijn eigen poëtica, zijn autobiografische vragen en verwensingen, buiten de deur houden. Ik moest denken aan de The Moon And Sixpence, het prachtige boek van W. Somerset Maugham, losjes gebaseerd op het leven van Paul Gauguin en nu was hier een ander boek over een

[p. 128]

woeste en worstelende kunstenaar. Abel Gholaerts, dus. Kom maar op, Boon, dacht ik, laat zien wie je bent.

Wanneer je als schrijver een roman leest, ben je als een automonteur die in andermans voertuig rijdt. Rustig rondtoeren is er niet bij, je bent gespitst op elke vreemde piep, elk klagend gekraak, op de speling in de koppeling of de toon van de banden in een bocht, maar ook op de mogelijkheid van een tevreden of zelfs volmaakte motor die zalvend neuriet tot het rijden zingen wordt en de rit een uitzonderlijk genot. Als schrijver wil ik weten hoe een collega het doet, hoe hem of haar iets lukt. Dat heeft met honger en ambitie te maken, maar ook met een licht manische interesse in literair ambacht, in de schroeven en bouten van een zin. Elke literaire tekst kan me iets leren of me ergens voor waarschuwen.

Dit zijn de eerste zinnen van Abel Gholaerts:

Het leven is geen boek. Nergens begint het. Het is hier en daar en ginder, en alles gebeurt tegelijk. Een boek is anders. Dit boek begint in het huis der Van Geemen waar het altijd stil is, waar het riekt naar papier en inkt.

Louis Paul Boon is geen auteur die zich verschuilt, die slechts zijn techniek het woord laat doen of eerbiedig en onzichtbaar de ruimte aan z'n personages laat. Hij is al meteen aanwezig in de eerste zin en neemt daarmee een spannend risico. Wat als ik deze stem, wat als ik deze vuur- en galspuwer niet zou mogen? Dan zou ik het boek na enkele hoofdstukken weer sluiten. Maar ik bleef lezen, ik wilde weten of deze stem mij kon verrassen en niet, zoals wel eens gebeurt, zou verzanden in de gebruikelijke litanieën over de slechte wereld en de beestachtige mens.

Abel Gholaerts is een ongebreidelde roman over het Lijden en de Liefde, Wanhoop en Mededogen, over Kunst en Kastijding, Drift en Lethargie. Kort iets over de inhoud. In het treurige dorp Paddenhoek arriveert een nieuwe pastoor. Die verwekt een zoon, Abel, bij een jonge vrouw die uiteindelijk met een manke

[p. 129]

trouwt. Abel groeit op als een sensitieve knaap. Hij krijgt een broer, halfbroer, Theo genaamd. Ik beperk me nu even tot Abel, de roman zit vol boeiende figuren, maar ik zal dit nog zeggen: het is een mistroostig boek, constant regent het en die regen slaat scherp neer op alle personages. Als jongeman wil Abel schilderen, maar existentiële twijfel en manische buien weerhouden hem de wereld zoals die hem overvalt op doek te vatten. Na droeve perioden in de stad keert Abel terug in Paddenhoek waar hij zijn eerste werkelijke streken als kunstenaar zet.

Ondanks de onophoudelijke regen, de modder en koude bedden, ondanks al het geschrei en de gebroken dromen, bleef ik lezen. Boon beheerst de kunst van de balans. Een man kan wel blijven vloeken, maar zonder iets af en toe hartgrondig te vieren zal al die woede krachteloos zijn. Boon laat Abel zeggen: Ik heb hun grootheid lief en hun armoede, hun hoop en smart, hun ongelooflijke domheid. Ja, zelfs hun zonde, hun verbijsterende schone zwakheid. Dit klinkt niet cynisch of spottend, Boon maakt Abel hiermee niet belachelijk, hij meent het. Abel wordt geregeld overvallen door inzichten over schoonheid zo overweldigend dat deze diep in z'n ziel snijden.

En de liefde bestaat in de wereld van Boon en die is niet cynisch of voos. Ik citeer:

Doch er is ook iets groots in hem. In een mens die lief heeft. Hij haalt er de sterren bij te pas, en het maanlicht, de laatste verwelkende bloem van een geranium en opengekliefde voeten. Hij haalt het alles door elkaar en voelt zich een dwaas. Hij voelt zich de gelijke van God.

En ergens anders:

Het is iets geweldigs wat er met mensen gebeurt. Ze hebben elkander lief en krijgen kinderen, ze lijden en zijn gelukkig.

Ze lijden en zijn gelukkig - dat is rechtvaardig en wijs. Zeer precies en gedecideerd beschrijft Boon menselijk falen, maar even kordaat kan plotseling kort de zon doorbreken. Een som-

[p. 130]

ber lot doet niet af aan de waarde van een dwaas streven, een vonk hoop, een glimp van een zachter leven.

En dan de woorden. En binst zegt zijn lege maag: kloek kloek. Boon noemt het Vlaams dat hij in Abel Gholaerts hanteert onze boerentaal, een geuzenterm. Er is weinig boers, maar veel verleidelijks aan zijn stijl in dit vroege werk, zijn tweede roman. Hoe zal ik die stijl omschrijven? Boon roept en fluistert, buldert en verzucht, hij mijmert en hij raast.

Hij weet niets meer, staat op... En bonke. Weer tegen het plafond. Wanneer zal hij het eens leren om binnen in huis gebogen te lopen lijk een aapmens? Maar nu was het toch geweldig? Ge hoort het kraken. Krak krak boem. Is het nu het plafond of zijn kop? Hij grijpt zijn hoofd vast, aai, valt op de knieën en raaskalt. Het duister, de inktvis in zijn kop spuit alles vol modder.

Boon kán langdradig zaniken, af en toe bijt hij zich vast in een gedachte die na enkele afgemeten zinnen ook wel zou zijn bevredigd, maar even makkelijk verschijnt dan opeens een prachtige, staccato passage: Het regent, de lichten van de grootstad branden. Volk gaat en volk komt. De menigte. De Grootstad. Regen. En Theo die niet komt.

Boon gebruikt geen aanhalingstekens, het viel me meteen op. Deze technische beslissing geeft de tekst extra urgentie, een koortsachtige vaart. Met een benijdenswaardige vrijheid schiet Boon van binnenwereld naar buitenwereld, van beeld naar gedachte, ik ben de baas, lijkt hij te willen benadrukken. Ik twijfelde geen moment aan z'n autoriteit.

En dan laat hij Abel dit denken:

Een schilder, dat is een soort god, een mens die boven alle andere mensen staat, het leven en zijn geheime roerselen door en door kent. Iemand die de geheimen leest welke verborgen liggen in de plooien van een gelaat. Iemand die vecht en wanhoopt en worstelt om zijn ziel op het doek te krijgen.

[p. 131]

Doek en boek schelen maar één letter. In de inleiding tot de tweede druk van Abel Gholaerts schrijft Boon over de autobiografische kant van het verhaal: Van Gogh beschrijvend werd het niet helemaal Van Gogh maar voor een groot deel mijn eigen treurige jeugd, waarover ik uitgepraat ben. Tijdens het lezen van de roman besloot ik dat de voor mij herkenbare aspecten van ontluikend kunstenaarschap recht uit het eigen hart van de auteur kwamen. Ik wil alles zien, Theo. Alles alles, roept Abel uit, maar ik hoorde Louis Paul. Herkenbaar en ontroerend was ook deze zin: Ik ga ook schilder worden, zegt hij, ik ben reeds schilder, ik ben 't in mijn gedachten. Abel ziet van alles, voelt van alles, maar zowel hoofd als hart werken nog niet mee, hij lijdt onder z'n verlangens en moet schijnbaar machteloos wachten tot z'n werkelijke leven als kunstenaar eindelijk begint. Al z'n woede en mededogen zijn die van de auteur, van Boon. Een mens mag het misschien niet zo lezen, maar ik mag lezen zoals ik het wil en dit is zoals ik het wil lezen.

In 1960 verschijnt een monografie van de Vlaamse, naturalistische schrijver Gustaaf Vermeersch. Boon schrijft de korte biografie en de inleiding. Hij roemt het werk van Vermeersch, vooral diens debuut Last. Dit is de eerste zin van de inleiding, vintage Boon: Een periode in onze Vlaamse litteratuur, waar men vlug het hoofd van wegwendt als bij het opmerken van een zweer, is het naturalisme. Boons grootste kritiek op schrijver annex treinwachter Vermeersch is dat deze de zorgen en feiten van zijn leven niet méér in zijn werk heeft verwerkt. Ik citeer: Het is ontzettend jammer, dat hij niet verder uit deze innerlijk diepte is blijven putten, uit dat gesloten boek zijn bladzijden is gaan scheuren.

Met Abel Gholaerts had Boon een flinke greep in zijn eigen gesloten boek gedaan. Hij was 32 toen het uitkwam, jong nog voor een schrijver. Ongeduldig, overmoedig, beduusd en een beetje dronken door al die mogelijkheden, al die macht. Het is een buitengewoon opwekkende roman van een kunstenaar die beter dan zijn protagonist grip heeft op de dromen en verlangens van mensen, die al doorgrondt hoe inzicht door ambacht z'n vorm vindt.

[p. 132]

De laatste zin van het boek:

Ze zat dood in haar zetel en niemand had het gezien, niemand wist het, hihihi.

Ik heb geen keus. Als schrijver zal ik mij voortaan ook tot de boeken van Boon moeten verhouden.