Jan Campert-stichting Jaarboek 2011

[p. 28]

F. Bordewijk-prijs 2011
Gustaaf Peek
Ik was Amerika

Juryrapport

Met Ik was Amerika dompelt Gustaaf Peek zijn lezers onder in de krijgsgevangenkampen voor nazi's in de vs, een in de Nederlandse literatuur totaal nieuw aspect van de Tweede Wereldoorlog. Dirk Winter, een Nederlander vechtend voor de Duitsers, werd door de geallieerden in Noord-Afrika gevangen genomen en overgebracht naar een van deze kampen in Texas. De deernis die de lezer voor deze ‘foute’ man ontwikkelt, heeft alles te maken met de aangrijpende wijze waarop de ambivalentie van goed en kwaad in Ik was Amerika wordt uitgewerkt.

Op de katoenvelden waar de Duitse gevangenen moeten werken leert Dirk de zwarte tractorrijder Harris en zijn mysterieuze halfzuster Cicely kennen: buitenstaanders in een wereld van oneindige mogelijkheden én rauwe vooroordelen. Het boek gaat over een bijzondere mannenvriendschap, maar ook de vrouwelijke personages, Mrs. Love, Cecily en Jennifer zijn - tegen de clichés in - sterk aanwezig. Vanaf de eerste pagina's dwingt de mozaïekstijl tot aandachtig lezen om achter de geheimen te komen van deze schijnbaar perifere personages die zich verrassend verankeren in het centrum van de aandacht en het geheugen van de lezer. Hun levens blijven op elkaar betrokken; bijna veertig jaar later zijn ze nog steeds door liefde en vriendschap aan elkaar geklonken.

De jury van de Bordewijk-prijs jury heeft Ik was Amerika als bijzonder filmisch ervaren en is zeer onder de indruk van de wijze waarop Gustaaf Peek levensverhalen van uiteenlopende figuren door middel van flashbacks in een overtuigende vorm met elkaar heeft verstrengeld. De jury onderschrijft dan ook van harte omschrijvingen als ‘bezield’, ‘rijk’, ‘weergaloos’ en ‘zinderend’ die door de Nederlandse kritiek werden gebruikt voor Peeks derde roman. Nauwkeurig onderzoek moet aan

[p. 29]

Ik was Amerika ten grondslag liggen. Toch wordt de lezer weliswaar soms verwarrend maar ook volledig vanzelfsprekend en soms zelfs luchtig betrokken bij de vertelling. De roman ademt de sfeer van een Amerikaanse road movie: panoramische weidsheid en scènische intimiteit wisselen elkaar af en geven een bijzonder blik op intens persoonlijk geleide levens die nauw op elkaar betrokken zijn dankzij het samenvallen van de wereldgeschiedenis én persoonlijke loyaliteit.

Dankwoord

Toen ik een jaar of twaalf was, wilde ik uit de bibliotheekbus een boek lenen, maar ik kreeg het niet mee. Het ging om een Nederlandse vertaling van Dracula, van Bram Stoker. De man achter de smalle uitleenbalie in de bus zei dat ik iets anders moest uitzoeken. Hij had grijs haar, een bolle buik, hij droeg een bril en een donkerrode trui. Hij keek streng en sprak streng. Vijfentwintig jaar geleden: ik herinner het me te helder, alsof ik dit moment heb gemanipuleerd ter rechtvaardiging.

Ik was twaalf en geschrokken en boos. Kort daarvoor had ik Elvis and Me gelezen, de memoires van Priscilla Presley, in het Engels. Ik was klaar voor Dracula.

Grijs haar, bolle buik, bril: Nee.

Wie weet waar iets begint? Hier, tussen de bushoge kasten van een reizende dorpsbibliotheek? Eerder? Als kind in bed, luisterend naar mijn vader die vanaf het voeteneind zijn zelfverzonnen verhalen vertelt? Later pas? Als ik Henry Miller ontdek, en Ernest Hemingway en Herman Gorter? Of begon alles toen ik voor het eerst verliefd werd en daarover slechte sonnetten schreef? Waarom zie ik het begin van mijn schrijven als het begin van mij? Was ik niemand daarvóór, komt leven niet vóór schrijven?

Elke herinnering is fictie, een product van eigen denken en handelen. De drie romans die ik tot nu toe heb geschreven zijn concreter, werkelijker dan mijn niet meer te staven persoonlijke geschiedenis.

[p. 30]

Het besef van fictie, van een bewust sturende verbeelding, is essentieel. Het veroorzaakt twijfel. Twijfel over perspectief, de grenzen tussen mensen. Twijfel over noodzaak, over haast. Twijfel gaat bevrediging tegen. Zelfs als kunst bestaat is alles van waarde nog ver weg.

Schrijven is voor mij het in verhalen gieten van vragen. Als schrijver hoop ik op twijfel, op het inzicht dat daaruit kan voortvloeien.

Inzicht - de tijdelijke ruimte tussen vragen.

De jury van de Jan Campert-Stichting wil ik hartelijk danken voor deze eer. Ik ben vrolijk.

Liefde en vertrouwen - zonder deze twee is mijn werk onmogelijk. Ik wil daarom mijn muze, Maaike Tess, danken; mijn allerliefste dochter Maya; Josje Kraamer; Paul Sebes en Willem Bisseling; Annette Portegies en Uitgeverij Querido; De Guys - Jan, Erik, Martijn, Frank en Hugo.