|
| |
Katrien Vloeberghs
Platbroeken en schrikschifters.
Over Allemaal willen we de hemel van Els Beerten
Op het eerste gezicht lijkt jeugdliteratuur sinds het begin van haar bestaan minder veranderd dan we vaak denken. Soms blijkt echter dat er wel degelijk sprake is van een ontwikkeling. In de kinderliteratuur uit de tijd van de Verlichting van de achttiende eeuw vonden het vertrouwen in humanistische waarden en een fundamenteel optimisme een stabiele woonplaats in het kinder- en jeugdboek van de westerse wereld. De Tweede Wereldoorlog, en in het bijzonder de industriële massamoord van de Holocaust, betekenden echter een zware klap voor dit verlichte denken. Onherstelbare scepsis over de morele vooruitgang van de beschaving, en over de mogelijkheid en zelfs wenselijkheid om dit trauma te overwinnen, zijn constanten in de naoorlogse maatschappij, theorievorming en literatuur. Dat geldt ook voor jeugdliteratuur over de oorlog. Maar om ontmoediging, berusting of nihilisme te vermijden, klinkt daarin vaak een boodschap van continuïteit ondanks alles: humaan gedrag blijft mogelijk, ook - en in sommige teksten zelfs des te sterker - te midden van barbaarse oorlogspraktijken. Zelfs na de ergste verschrikking kan een betere toekomst worden opgebouwd.
Els Beertens oorlogsroman wijkt in dit opzicht niet af van de bestaande jeugdliteratuur. Waar vele jeugdverhalen deze ‘moraal’ echter met veel klem en niet zelden sentimenteel formuleren, gaat Allemaal willen we de hemel subtiel, poëtisch en tegelijk bijzonder nuchter te werk. Vol mededogen - ook voor wie verdwaalt, ook voor wie vergissingen begaat en geenszins vergeving wenst noch krijgt. Maar ook met terechte scherp- | |
| |
zinnigheid voor alle vormen van manipulatie, in het bijzonder door ronkende vertogen, door grote woorden zoals ‘heldendom’ en ‘vaderland’, ‘offer’ en ‘bereidheid’.
| |
Alsof hij een keuze had
Hoewel zelden expliciet, bevraagt dit verhaal inderdaad de pijlers van het verlichte denken: verantwoordelijkheid, de autonomie om zelf keuzes te maken, de vrije wil als ultiem bewijs van menselijkheid. Totalitaire regimes zoals in nazi-Duitsland, een noodtoestand zoals een bezetting, tijden van ontbering, doodsangst en hongersnood zijn allemaal omstandigheden waarin deze keuzevrijheid op de proef wordt gesteld. Keuzes leren maken is een levensles die vaak in de jongvolwassenenroman centraal staat - zelden zijn deze keuzes echter zo bepalend als in oorlogstijd, waarin onmogelijke situaties kinderen en jongeren al vroeg voor onmogelijke dilemma's plaatsen. Vader Sander Claessen en zijn kameraad Theo Verlaak reageren heel anders op de inbeslagneming van de koe van de familie door de Duitse bezetter. ‘Theo was in alle staten [...]. Hij zei dat mijn vader dat niet mocht pikken, maar dat deed mijn vader wel. Alsof hij een keuze had, bleef hij maar tegen Theo zeggen. En Theo bleef maar zeggen dat iedereen op elk moment een keuze had’. (108)
Bij dat uitgangspunt plaatst de roman vraagtekens. De drie kinderen Claessen, de kleine Remi, oudere Renée en oudste Jef, krijgen er allemaal met onmogelijke keuzes te maken. Vooral Jefs beste vriend en Renées grote liefde, de charmante en getalenteerde Ward Dusoleil, maakt een keuze die zijn leven voorgoed zal veranderen wanneer hij besluit aan het oostfront te gaan strijden en zo dus de kant van de bezetter te kiezen. De roman vertelt het verhaal van die beslissing: de voorgeschiedenis en de consequenties. Het is maar de vraag hoe vrij de jongen was. Getraumatiseerd door de zelfmoord van zijn vader en op zoek naar een bijzondere levensinvulling, de kans om held te zijn en ‘boven de wereld te zweven’, was hij makkelijk te beïnvloeden door de Duitse lobby. En kan een beslissing ten gevolge van doortrapte manipulatie - door de Duitsgezinde, anti-Russische kant van de Katholieke Kerk, door de jongeren- | |
| |
beweging van de nsv, door de vlammende kruisvaardersretoriek van de pastoor - een vrije keuze worden genoemd? En dan weer - niemand dwingt hem toch? En zijn vriend Jef kiest ervoor om thuis te blijven. Uit overtuiging? Of omdat hij het moment om er 's nachts van door te gaan passief laat voorbijgaan, een ‘platbroek’, ‘schrikschijter van de bovenste plank’? (219) Wanneer hij verzwijgt dat hij degene is die familievriend en verzetsheld Theo Verlaak heeft vermoord, kiest hij ervoor om met een leugen te leven, en - tussen de regels - te sterven, om de familie te sparen.
Ook de auteur heeft keuzes gemaakt, en enkele van deze keuzes zijn gedurfd en eigenzinnig te noemen. Allemaal willen we de hemel is immers een van de weinige literaire werken, laat staan jeugdverhalen, die de nasleep van de Tweede Wereldoorlog voor de geest roepen, en dan nog voor een belangrijk deel vanuit het standpunt van omstanders en collaborateurs, strijders aan het oostfront en Duitse burgers. De ouders Claessen zijn mensen die oprecht en in de volle overtuiging van de humane en christelijke waarden de weg van het minste kwaad willen bewandelen, het beste willen voor hun kinderen, zich steeds behulpzaam opstellen tegenover noodlijdende medemensen en elk conflict met de bezetter én met hun woongemeenschap trachten te vermijden. In bezet gebied is dit - misschien - geen keuze die hen achteraf voor veel vragen stelt - maar wat als deze zelfde mensen Duitsers waren geweest? Hoe zij zouden gereageerd hebben, is uiteraard niet te achterhalen, en dergelijke als-dan-denkspelletjes hebben weinig zin. En toch... Beertens boek roept vele vragen op - heeft Wards schuld een andere kleur, een ander gewicht dan die van de man van de Duitse Katrina, die ging vechten in de overtuiging dat hij iets voor de arme man in de maatschappij deed? - ‘ga maar, vecht maar, zo dapper als je kunt’. (163)
De literaire strategie die voor dergelijke vragen zeer geschikt is en Beerten tot in de perfectie beheerst, is de meerstemmigheid. Bepaalde personages kunnen meningen vertolken, die andere dan weer kunnen nuanceren of tegenspreken, ironiseren of bevestigen. Sommige stemmen bieden
| |
| |
zo een ver-ont-schuld-iging aan voor de foute keuze van Ward en de jonge jongens aan het front. Sommige - waaronder opvallend die van Ward zelf - eisen verantwoordelijkheid op en vorderen de moed om de gevolgen te dragen. Net zoals sommige dorpelingen de prioritaire behandeling van de Duitse soldaten door Wards moeder in de winkel dubieus vinden, en andere ter verdediging stellen dat ze ook niet anders kon, dat er anders represailles zouden zijn geweest. En de lezer? De lezer kan knikken bij de ene, of bij de andere uitspraak, of is het met beide gezichtspunten eens.
| |
Echte polyfonie
Door verschillende vertelperspectieven en een aantal verschillende plaatsen op te voeren (het dorp in Vlaanderen, Keulen, de gevangenis in Leuven), en bovendien het verhaal in een kaderverhaal van Jefs herdenkingsmis in zijn geboortedorp te plaatsen, heeft Els Beerten een allesbehalve rechtlijnig verhaal geschreven.
Dit wordt in de eerste plaats ervaarbaar door het gebruik van vier verschillende vertelperspectieven. Het is een sterke literaire prestatie van Beerten om de inmiddels in de jeugdliteratuur goed ingeburgerde en graag gebezigde vorm van de meerstemmige vertelling in die mate te beheersen dat elke vertellerfiguur een eigen sfeer met zich meebrengt, een voor zijn leeftijd en achtergrond geloofwaardige toon aanslaat, een bepaalde zinsbouw en woordkeuze hem/haar eigen is en blijft. Zelfs wanneer Remi en Renée in het kaderverhaal als volwassene het woord nemen. Afwisselend schetsen drie kinderen van de centrale familie Claessen - de (in het begin van de vertelde tijd in 1942) tienjarige Remi, de veertienjarige Renée en oudere broer Jef - en Jefs klasgenoot en boezemvriend Ward - een deel van het verhaal, een betekenisvolle scène, een destijds maar half begrepen gesprek.
Door het patchwork van indrukken en getuigenissen heen krijgen we wél een coherente verhaallijn en een te reconstrueren plot: we weten uiteindelijk wat er precies is gebeurd met Ward aan het front, we weten wat er de bewuste heilloze avond van de moord op Verlaat is voorgevallen. Als lezers zijn we ook de enigen die dit totaalbeeld te zien krijgen. Want de
| |
| |
familie Claessen mag haar uiterste best doen om naast elkaar te staan en voor elkaar op te komen, de ontzetting en schaamte zijn vaak te groot om woorden voor elkaar te vinden. Het zwijgen komt ook voort uit het verlangen om de familie te sparen: ‘ik moest mijn familie redden. Het is me gelukt. Misschien dat ze dat thuis kunnen begrijpen’. (490)
Zelfs wanneer Ward uiteindelijk terechtstaat voor de moord die Jef gepleegd heeft, blijft Jef zwijgen. Om de waarheid niet aan het licht te laten komen, doodt hij zijn boezemvriend in de rechtszaal, en legt zo de enige die de waarheid omtrent de dood van verzetsman Theo Verlaak aan het licht zou kunnen brengen, het zwijgen op - alleen om een week later de brief van Ward te vinden met de belofte dat hij over Jefs schuld aan de dood van Theo eveneens zou... zwijgen.
Zoals de cirkels die verschijnen als een steen in het water wordt gegooid, groeit ook rond Jefs leven een mysterie. Niet in de gebeurtenissen tijdens de oorlog of de repressie in de nasleep, maar in zijn levenskeuzes daarna, in zijn vertrek als missiepater naar ‘de Congo’. In de manier waarop hij als pater en onderwijzer eens te meer tot held wordt gestileerd en hij hiervan eens te meer afstand neemt, voel je het duidelijkste de wonde, de zwarte kern in zijn levensverhaal. Tot het einde kan hij zich er niet toe brengen de stilte te doorbreken. De lezer vermoedt dat de intussen volwassen Remi wellicht niet helemaal gelijk heeft als hij tijdens de begrafenismis zit te denken: ‘Een mens is iets raars. Eerst overleeft hij de oorlog in België, dan de oorlog in Congo, om ten slotte heel onnozel tegen een boom te verongelukken’. (11)
| |
Ze moet maar voor haar eigen mirakel zorgen
De eenheid en samenhang van een roman en de aanspraak van literaire taal op schoonheid, worden als onverenigbaar beschouwd met de gefragmenteerde herinnering aan het trauma en de onuitspreekbare gruwel van de Holocaust. De bekende Holocaustoverlevende en schrijver Eli Wiesel schreef volgende boutade over de verhouding tussen literatuur en Auschwitz: ‘Het is onmogelijk om een roman over Auschwitz te schrijven. Ofwel is het geen roman, ofwel gaat hij niet over
| |
| |
Auschwitz’. Veel Holocaustliteratuur lijkt inderdaad te bewegen rond een zwarte en woordenloze kern. Allemaal willen we de hemel toont ook hierin zijn eigen karakter: dit is een oorlogsroman over de Tweede Wereldoorlog, geen Holocaustroman.
Sterker nog, Beerten schreef een oorlogsroman en een liefdesroman, een - zoals de achterflap het gewild eigenzinnig verwoordt - ‘verhaal over oorlog in tijden van liefde’, en brengt hiermee op een aantal gebieden een vernieuwend element in het jeugdliteratuurlandschap. Jeugdboeken die de periode van de Tweede Wereldoorlog behandelen, vallen veelal uiteen in twee genres: Holocaustliteratuur waarin de vervolging en decimatie van een minderhedengroep, meestal joden, centraal staan enerzijds; en oorlogsboeken waarin spanning en avontuur, heldendom en verzetsgeschiedenis de orde van de dag uitmaken anderzijds. Orde van de dag is wellicht geen goede woordkeuze in deze context. In beide genres behelst de oorlog immers een uitzonderingstoestand. Het lijkt of het leven van alledag, de ontwikkeling van vriendschap, de autoriteitsconflicten tussen ouders en opgroeiende kinderen, de ontdekkingen en hindernissen van het volwassen worden ofwel volledig opgeschort worden ten voordele van een spannende plot en avontuurlijke verwikkelingen, of net helemaal in functie staan van het oorlogsthema, zoals bijvoorbeeld de beschrijving van kameraadschap aan het front. Niet zo in Allemaal willen we de hemel. Dit blijft een opmerkelijk aards boek, verbonden met de Vlaamse klei van het Limburgse, niet nader genoemd dorp van de Claessens, zuster Melanie, Gust en pastoor Vanhamel. Voor Remi, Renée, Jef, Jeanne, tot op een bepaald moment ook Ward, hun ouders en de meesten van hun leraren is de grootste inspanning om het leven van alledag te leven en toch ondanks een altijd lege maag of een lege stoel aan tafel van bepaalde dingen te blijven genieten - een feestelijke dansjurk in het midden van de week, een fietstocht langs het jaagpad met de vlinders van een eerste verliefdheid.
| |
‘Geloof niet in grote woorden’
In oorlogstijden gaat ons verlangen naar wat gewoon is, naar een dag om op te staan en niet te hoeven rekening houden met
| |
| |
onheilsberichten uit de radio, naar de les te kunnen gaan zonder bomalarm onderweg. In een oorlog, zo toont Beerten ons krachtig maar zonder dit expliciet zo te verwoorden, is de drang van mensen om de normaliteit aan te vatten bijna niet tegen te houden, en roept zelfs luider dan realiteitszin. De gedeserteerde oostfrontstrijder Ward verlangt ernaar zich een nieuwe identiteit en een levensverhaal aan te meten om een ‘gewoon’ leven temidden van andere ‘gewone’ Duitsers met een ‘gewoon’ Duits meisje te kunnen leiden: ‘Mijn naam is Martin Lenz. Ik ben geboren in Berlijn. Onze wijk bestaat niet meer, maar ik nog wel. Mijn ouders bestaan niet meer. [...] Alleen ik. Ik besta nog’. (17) Ward/Martin gaat muziekles geven in Keulen, ondanks dagelijkse bominslagen. Tijdens het bomalarm kost de drang van zijn vriendin Isa om naar huis - veilige haven in de orde van het normale - te gaan haar het leven. De verzuchting van de kleine Remi dat ‘alles weer zou worden zoals voorheen’ leeft in alle personages van deze roman.
Zelfs de daden van verzetsstrijders blijven in hun impact sterk gegrond in alledaagse noden - steenkool van een gesaboteerde trein op weg naar Duitsland kan een aantal dagen de huizen en de harten van de mensen in bezet gebied verwarmen. En in de laatste brief die Ward aan zijn vriend schrijft, die ook de laatste woorden zijn van de roman voor de epiloog, lezen we: ‘Laat de anderen je niet meer vertellen wat je moet doen met je leven. Geloof niet in grote woorden, Jef’. (492) De grootste woorden met de grootste gevolgen zijn in dit verhaal afkomstig van de ideologen die jongemannen willen overtuigen om tegen het ‘Russische gevaar’ front te vormen met de Duitsers, in het bijzonder een aantal gezagsdragers zoals leraar Albrechts en pastoor Vanden Avenne. (173) Verheven woorden brengen in dit verhaal geen verheffing van de ziel.
De scherpste valse noot, het meest schokkende schot in deze roman verbant zelfs de sterkst verankerde persoon uit de realiteit. Nadat Jef in de rechtszaal zijn vroegere beste vriend en oostfrontstrijder Ward heeft doodgeschoten, noemt Renée haar zo standvastige en levenslustige moeder een standbeeld, ‘zo griezelig lijkt ze niet meer op zichzelf’. (488) De halve bladzijde waarin Jef het pistool van zijn vader in de rechtszaal te
| |
| |
voorschijn haalt en Ward doodschiet, is de enige waarin de grammatica en interpunctie het laten afweten. De schok van eenieder in de zaal, de trillende hand van Jef, het verraad van een hartsvriendschap leiden tot afgekapte zinnen en struikelende interpunctie: ‘[...] Ward met zijn armen gespreid, Jef met zijn armen om zijn eigen hoofd, terwijl de moeder van Ward hen allemaal voorbijholt, tegen haar zoon aan op de grond valt, huilt, brult en schreeuwt, tegen haar zoon, tegen iedereen, en de zaal staat op zijn kop’, enzoverder. (488)
| |
De pannen van het dak
Zelfs na de ergste verschrikking is het mogelijk een toekomst op te bouwen: een sleutelboodschap in jeugdliteratuur over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Beerten komt in zekere mate aan deze lezersverwachting tegemoet door het verhaal te omlijsten met een paar veelbetekenende interacties tussen de nog levende familieleden in 1965, bij de herdenkingsmis voor Jef. Hierdoor gaat de aandacht in het begin en op het einde van de lectuur naar de manier waarop het de overlevende protagonisten na 1945 is vergaan. Anders dan dat van Jef, lijken het leven van de andere kinderen Claessen, Remi, Renée en het weesmeisje Jeanne, wel een integriteit te hebben bereikt. In de onnavolgbare heldere en hartverwarmende simpliciteit van Remi: ‘Er was een tijd dat [Jeanne] me het ellendigste manneke van de wereld vond. En nu hebben we drie kinderen. Drie gezonde kinderen. Samen een miljoen sproeten, en met Jeanne erbij minstens twee miljoen. Ik ben een gelukkig mens’. (13) Natuurlijk waren er moeilijke tijden, natuurlijk zijn er littekens gebleven. ‘Ook in ben gelukkig, bedenkt Renée in de epiloog - ‘Het is ooit anders geweest’.
Wat voor haar altijd hetzelfde is gebleven, is de kracht van de muziek: een motief dat de gebeurtenissen in Vlaanderen en in Duitsland, in de oorlog en erna met elkaar verweeft. Muziek is in Allemaal willen we de hemel het domein van het mirakel dat de lamme weer laat lopen - in een prachtige uitbeelding van de liefde van een kind voor zijn grote broer, ondervinden Remi en Jef dit aan den lijve. De muziek staat vaak in het teken van de inspanning om de oorlog en zijn vernietigende nasleep uit
| |
| |
te bannen voor de duur van een vrijdagavond, te verjagen uit de hele verdere levensloop van de familie Claessen. Als de fanfare Ons verlangen de pannen van het dak speelt in Den bonten Os in de bezettingstijd, of wanneer Renée vele maanden later na de desastreuze afwikkeling van Wards proces de uiteindelijke beslissing neemt om naar het conservatorium in Brussel te gaan en muziek te studeren. Het lijkt wel alsof deze psychisch bijzonder sterke en mature jonge vrouw bewust geen woord meer wil besteden aan wat gisteren was en resoluut kiest voor de weg van de toekomst, de enige manier op dat moment om te overleven dat haar broer en haar eerste geliefde moordenaars werden in de lange donkere jaren van de oorlog: ‘Morgen ga ik naar Brussel. En ik zal slagen. Ik zal. Het is de enige weg’. (489) In de leugen van zijn bestaan als Martin Lenz is Ward weigerachtig om muziek te spelen. Gekweld door het fatale moment bij de voetbalkantine geeft Jef voorgoed zijn trompetspel op.
Niet echte of vermeende heldendaden, niet vloeiende volzinnen maar de zorg voor een muziekinstrument, het geduldige oefenen van composities in het bos of in het repetitielokaal. De tonen en het ritme van muziek komen het dichtst bij de waarheid. Als deze begaafde personages hun hoofd met muziek laten vollopen en hun trompet kussen, spelen ze de sterren van de hemel en de pannen van het dak - misschien is het hun manier om een stukje van de hemel te vinden dat we allemaal willen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd