Jaarboek Gerrit Achterberg 1

[p. 105]

A. Veldstra
Geschreven of niet geschreven, dat is de vraag

Over: Martien J.G. de Jong: Een verre vrouw van taal. Over Gerrit Achterberg, zijn dichterschap, zijn leven en zijn interpreten. Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Gent 2000. isbn 90-72474-34-1. bfr. 605. Het boek is in Nederland niet of slecht verkrijgbaar. Bestellen kan via het secretariaat van de Academie, Koningstraat 18, 9000 Gent. e-mail: [e-mail].

Het zal toch al gauw een jaar of vijftien geleden zijn dat Jan Vermeulen tijdens een bijeenkomst van het Achterberg-genootschap het gevoelen van de meeste aanwezigen vertolkte met zijn verzuchting: ‘Als je van iemand houdt, dan wil je ook alles van hem weten.’ Er is sindsdien veel gebeurd. Hazeu publiceerde zijn biografie, Fokkema verzorgde alleen of met anderen uitgaven van briefwisselingen van Achterberg met vrienden en/of uitgevers en weer anderen deden hun duit in het zakje van de biografische collecte. De kennis van het leven van de mens Achterberg is daardoor de laatste twintig jaar sterk toegenomen, maar het gaat te ver te stellen dat we nu alles weten. Zo blijft bijvoorbeeld de briefwisseling met Annie Kuiper nog vele tientallen jaren een gesloten boek. De discussie over leven en werk en hun onderlinge verhouding is voorlopig nog niet uitgewoed.

De discussie wordt nieuw leven ingeblazen door het boek van Martien de Jong, Een verre vroirw van taal. In negen hoofdstukken komt hij te spreken over Gerrit Achterberg, zijn dichterschap, zijn leven en zijn interpreten. De onder-

[p. 106]

titel vermeldt niet dat hij ook gedichten de revue laat passeren en evenmin dat een belangrijk deel van de tekst gaat over prof. dr. De Jong. De negen hoofdstukken gaan vergezeld van 276 noten; bij deze noten levert hoofdstuk 10 nog eens 9 bladzijden aantekeningen. Hoofdstuk 11 bevat een personen-, gedichten- en zakenregister.

In het eerste hoofdstuk bespreekt De Jong het ontstaan en verstaan van poëzie. Zijn conclusie luidt:

En de mooiheid van dat ding [i.e. het gedicht, av] wordt voor de lezer bepaald door het feit dat hij erdoor ontroerd wordt, omdat hij er - behalve een fragment uit de geschiedenis van de taalkunst - ook een artistiek getuigenis in ziet van een bepaald mensenleven of van het menselijk leven in het algemeen. (pagina 6)

Na lezing van de voorafgaande bladzijden is deze conclusie in zoverre merkwaardig, dat de ontroering die gebaseerd is op het inzicht van de lezer dat hij met een fragment uit de geschiedenis van de taalkunst te maken heeft, op wonderlijke wijze uit de lucht komt vallen. Ik heb eerlijk gezegd ook geen idee wat ik me er bij voor moet stellen. Om te adstrueren wat iedereen weet, laat De Jong zijn halve boekenkast omvallen en inderdaad, ook die boekenkast geeft aan dat poëzie in relatie staat tot het menselijk leven in het algemeen. Daarentegen laat De Jong het aan de lezer zelf over steun te zoeken voor de opvatting dat een gedicht een artistiek getuigenis van een bepaald mensenleven is, al wil hij desgewenst wel naar Sigmund Freud verwijzen. Daar mogen we De Jong dankbaar voor zijn want Freuds standaardwerken over het duiden van poëzie zijn zelfs na bijna een eeuw aan nog vrijwel geen lezer bekend.

In het eerste hoofdstuk valt al op dat De Jong zich in het notenapparaat graag op zichzelf beroept. In 208 noten verwijst hij naar publicaties van anderen, geeft hij een extra

[p. 107]

uitleg of toelichting bij de tekst, ofverwijst hij - voor de lezer oncontroleerbaar - naar gesprekken die hij gevoerd of brieven die hij gewisseld of ter inzage gehad heeft. In 68 noten verwijst De Jong uitsluitend (35x) of onder andere (33x) naar eigen werk. Bij het zien van zoveel essayistische zelfbevlekking draait de lezer gegeneerd zijn hoofd weg. Wat moet je ook tegen iemand zeggen die vindt dat hij gelijk heeft omdat hij hetzelfde al eens eerder heeft gezegd? De arrogantie die hieruit spreekt, vinden we ook op een andere manier in de noten terug. Zo wordt nadrukkelijk vermeld dat Minderaa iets goed gezien heeft (noot 227)!

Hoofdstuk 2 heeft de titel ‘Tussen biografisme en biografobie’ meegekregen. De Jong memoreert de commotie rond zijn eerdere publicaties Bewijzen uit het ongerijmde en Nogmaals inzake Achterberg. Het valt niet mee om helder te krijgen wat De Jong wil met dit hoofdstuk. Mogelijk zoekt hij naar een positie ergens halverwege de biografisten, de lezers die niet zonder kennis van de biografie kunnen bij het lezen van literatuur, en de biografoben, de lezers die kennis van de biografie afwijzen, maar dan is hij er niet in geslaagd dat duidelijk op papier te krijgen. Er is overigens wel meer onduidelijk in het boek.

Hoofdstuk 3, ‘Lof der vriendschap’, is met 28 bladzijden het langste hoofdstuk van het boek. Uitvoerig, soms zeer uitvoerig, worden de vriendschappelijke betrekkingen beschreven die Achterberg had met Houwink, Marsman, Hoornik, Rodenko en Vermeulen. En dan komt voor het eerst een gedicht van Achterberg aan de orde, ‘Wandeling’ (vg 356). De Jong eindigt zijn bespreking van het gedicht met een constatering.

De biografische aanleiding tot dit gedicht is wel de wandeling geweest die Achterberg op 2 juli 1939 in Avereest heeft gemaakt met Ed. Hoornik en waarbij hij zijn nieuwe dichter-vriend deelgenoot maakte van gehei-

[p. 108]

men uit zijn leven, en met name van de doodslag op 15 december 1937. (pagina 33-34)

Ik zou inhoudelijk - stilistisch is een ander verhaal - met deze zin geen moeite hebben gehad als er een punt had gestaan achter het woord leven. Die moeite heb ik nu wel, want de geciteerde zin suggereert dat in het gedicht de doodslag van 1937 beleden wordt, terwijl het gedicht voor die interpretatie geen enkele aanleiding geeft. Ik lees niet graag in een gedicht wat er niet staat. Ik wijs kennis van de biografie ook niet af, maar kennis van de biografie mag niet het uitgangspunt voor het lezen van gedichten zijn. Het gedicht is uitgangspunt. Een gedicht kan van de lezer verlangen dat die zich verdiept in de wereld of het leven van de schrijver. Ik geef als voorbeeld het gedicht ‘Potlood’ (vg 452). Uit het gedicht maken we op dat de vrouw van J. Bendien een getekende vrouw is. De ikfiguur is van dezelfde schemer misschien. De ikfiguur kan dat veronderstellen omdat hij als geen ander weet dat Achterberg met potlood schreef. De lezer van de gedrukte tekst die deze kennis niet heeft, gaat mee in de veronderstelling en vindt die bevestigd door de biografie en de historisch-kritische editie. De ik is een geschreven ik die uiteindelijk ook in potlood stilstaat. Dat geldt waarschijnlijk alleen maar het concept van het gedicht, want volgende versies worden doorgaans met inkt geschreven of getypt.

In hoofdstuk 4 besteedt De Jong aandacht aan de verschillende aspecten van Achterbergs uitspraak Wat niet goed is, is niet geschreven. Hij citeert daarvoor te pas en te onpas uit hem bekende, maar niet openbare brieven aan Annie Kuiper. Andere brieven aan haar die in het Letterkundig Museum berusten, zijn niet toegankelijk. Het citeren uit brieven is een hachelijke onderneming, want niet alleen worden de citaten uit hun context gehaald, ze worden ook door De Jong in een hem welgevallige context geplaatst en geen lezer

[p. 109]

kan controleren of dat op een verantwoorde manier is gedaan.

In hoofdstuk 5 gaat De Jong nader in op de manier waarop Achterberg omgaat met de taal. Hij constateert onder meer dat Achterberg soms woorden of begrippen gebruikt die hij zelf maar nauwelijks (pagina 60) begrijpt. Los van de vraag hoe je dat kunt constateren, zal het veelal zo zijn dat de betekenis die je aan een woord of begrip geneigd bent toe te kennen, niet goed in het gedicht blijkt te passen. Ik ben er een voorstander van dat dan de lezer het gedicht herleest; de schrijver hoeft het niet te herschrijven. Even verder heeft De Jong het over de eigenaardigheid van veel Achterberg-gedichten die gelegen is in de vermenging van abstract en concreet binnen het gedicht.

Zo ontstaat er een soort tussenwereld, waar de tegenstelling tussen abstract en concreet, en tussen droom en werkelijkheid, schijnt te worden verzoend in een magische bovenwerkelijkheid of ‘surrealiteit’. (pagina 62)

In het gedicht ‘Welkom’ (vg 198) herkennen we aan de hand van De Jong het concrete in de regels 1 en 7-8 en het abstracte in de regels 2-6. Opvallend in zijn bespreking van dit gedicht is wat hij niet noemt: het grote belang van de regel wit als drempel tussen buiten en binnen, de relatie tussen getal (r. 3) en vermenigvuldigd tot oneindigheid (r. 5) en de relatie tussen kleur (r. 3) en teruggebracht tot ongebroken licht (r. 6), maar ook de tegenstellingen tussen vreemden (r. 4) en je (r. 7, 8), en verticaal (1^e strofe) en horizontaal (2^e strofe). Misschien komen we na zorgvuldig lezen tot dezelfde conclusie als De Jong na zijn uitermate persoonsgebonden, associatieve leeswijze, maar die is mij te oncontroleerbaar en hangt mij te veel van toeval af.

Met grote regelmaat waarschuwt De Jong als in een strip voor de bananenschillen die de lezer op zijn pad vindt en op

[p. 110]

het volgende plaatje zien we De Jongs beide benen tegelijk de lucht in gaan. Het verschil met het domme blondje uit de mop is dat De Jong niet roept: ‘O jee, daar ga ik weer!’ Zo waarschuwt hij aan het eind van dit hoofdstuk (pagina 73) voor biografische predilectie, wat zoveel betekent als: je past je kennis van de biografie toe op het gedicht en dat levert je een lekker gevoel op. Het gedicht is dan geen taalkunstwerk meer, maar nog slechts een biografisch document. De aanleiding voor die waarschuwing is nu juist dat de ingewijde lezer die De Jong voorgeeft te zijn, zelf een bladzijde eerder op de gewraakte wijze de relatie tussen gedicht en biografie heeft gelegd.

In hoofdstuk 6 komt de verhouding tussen literatuur en wetenschap, tussen literatuurbeleving en literatuurbeschouwing, aan de orde. Dat gaat als volgt:

Poëziebeleving is een complex van bewustzijnsinhouden dat tijdens het lezen wordt ervaren als eenheid. Men kan zo'n complexe ervaring nadien proberen te analyseren of beschrijven, en dan is men bezig met poëziebeschouwing. Maar een literaire tekst is zomin een filosofisch tractaat als een natuur- of scheikundige theorie. Daarom is het voor de poëziebeschouwer niet altijd even zinvol te proberen door abstraherende analyse een aantal gedachten of ideeën uit een literaire tekst los te maken en ze te ordenen in duidelijk onderscheiden categorieën. (pagina 75)

Vol zin of non sens? Wie het weet mag het zeggen. Laten we voor het gemak akkoord gaan met de begripsbepalingen in de eerste twee volzinnen. Dan volgt een tegenstelling. Met wat? En wat betekent die derde zin? Ik ben er niet achter of hier sprake is van een open deur die met alle kracht verder opengetrapt wordt - niemand vergelijkt immers een auto met de wet op de zwaartekracht -, of van baarlijke nonsens.

[p. 111]

Een literaire theorie is trouwens evenmin als een literaire tekst een natuurkundige theorie. Daarentegen kan een filosofisch tractaat zeer wel een literaire tekst zijn. Maar dat is nog niet alles, want het is volgens De Jong voor de poëziebeschouwer niet altijd even zinvol zich aan poëziebeschouwing over te geven omdat een literaire tekst geen scheikundige theorie is. Ik geef het op. De Jong wil niet beschouwen en zijn poëziebeleving kan ik niet volgen.

Hoofdstuk 7 is voor een groot deel gewijd aan de bundel Blauwzuur - De Jong gebruikt de titel Asyl - en is gebaseerd op eerdere publicaties van De Jong. Dat geldt ook voor hoofdstuk 9 dat aan de cyclus ‘Zestien’ is gewijd. In hoofdstuk 8 wordt onder andere het thema van de verre geliefde van een literair-historische context voorzien.

Ik geef nog één voorbeeld van de manier van denken en redeneren van De Jong en citeer daartoe de eerste alinea van bladzijde 119. De nummering van de zinnen is van mij.

(1) Ik zie in het gedicht ‘Slaapkamer’ geen bewijsplaats voor een Oedipuscomplex in de zin van Freud, maar een poëtische verbeelding van een geliefde, die voor de bij haar slapende minnaar al zijn heil en heul vertegenwoordigt.
(2) Achterbergs lyrische ik wil geen incestueuze gemeenschap met zijn eigen moeder maar hij zou herboren willen worden in de liefde voor zijn geïdealiseerde minnares, die daarom moederlijke trekken vertoont.
(3) Zijn christelijk of kosmisch gesymboliseerde wedergeboorte heeft meer met Jung te maken dan met Freud.
(4) ‘Slaapkamer’ is een positief Achterberg-gedicht.
(5) Een liefdesgedicht, niet gericht tot, maar zingend over een minnares, wier liefde de ik-figuur heeft gemaakt tot wat hij in dit gedicht is: een minnaar die zich koestert in zijn erotisch geluk, met dezelfde vanzelfsprekendheid als een ongeboren kind in de bescher-

[p. 112]

ming van het intiemste slaapkamertje dat de schoot van zijn moeder is.

Zou ik lesgeven in een brugklas en zou een leerling een dergelijke tekst bij mij inleveren, dan ging de tekst onmiddellijk retour met de mededeling: dit is geen redenering met argumenten, maar een herhaling (2 en 5) van de stelling (1) met tussendoor enkele losse flodders (3 en 4).

Er blijven nog een paar vragen. Wat is bijvoorbeeld een ontmaagdend coïtusmotief (pagina 120)? Wat heeft zonder reden te maken heeft met onze normale causaliteitsleer (pagina 128)? Is er ook een causaliteitsleer die over oorzaken gaat? En waarom komen in de titels Foxtrott en Pullover cursieve letters voor (pagina 133)?

Ik heb de laatste bladzijde gehaald. Het doek valt. Het boek is niet geschreven.