Publications de la Société Historique et Archéologique dans le duché de Limbourg. Deel 12

[p. 394]

I.
De Graatheide bij Born.

Wij hebben onze zienswijze betrekkelijk het verblijf van Swentibold, koning van Lotharingen (895-900), te Born bij Sittard, en diens schenking der Graatheide aan veertien kerkdorpen uit den omtrek, in onze Geschiedenis van Susteren (Publ. etc. du Limb. 8 IX p. 461, jaargang 1869) blootgelegd; het is dus overbodig, dat wij hier nogmaals daarop terug komen.

De beschrijving der schenking van koning Swentibold, die de boschrechten der Graatheide voorafgaat, is meermalen in druk uitgegeven. Men kan het vinden in onze Geschiedenis van Susteren, en in eene Collection de pières relatives au partage de la Graatheide, uitgegeven in 1821 door wijlen den advokaat Sassen, te Maastricht. De boschrechten tegelijk met het verslag zagen het licht in den Sittarder Stads und Kreises-kalender auf das Jahr 1823. Dit stuk evenwel is aldaar uitgegeven volgens een slechte copie en bijna niet verstaanbaar.

De uitgave der beschrijving en der boschrechten, die wij hier openbaar maken, is genomen van eene copie op papier uit 1592, die wel is waar niet geauthentiseerd is, maar die ons toch als de beste voorkomt, welke wij tot hieraan gevonden hebben⁽¹⁾.

(1) Afschriften bestaan in menigte in de dorpen der omstreken van Sittard, maar de meeste zijn onjuist en slordig afgeschreven.

[p. 395]

Die beschrievinge der Graedtheyde.
(895-900.)

Het was eenen heer tot Born, der was geboren van Overlandt, uijt Ungeren⁽¹⁾. Koninck Sanderbaudt was hij genant; die lagh by synder Vroúw en sliep, ende Godt sandt hem in sijnen sinn, dat he sich mit haer berije⁽²⁾, dat hij wolde geven den ermen luijden eene gijffte om Godt, want hij hadde se dick gebrocht in grooter noot; ende het beliefde haer, dat hij hún gaf den bosch geheijten die Graedt metten heijden ende weijden, omdat hij voortijden dese landen metten luijden dickwijls gebracht hadde in groot lijden, met rooven ende branden; soo dat hy aen hon sijn ziele wederom wolde quyten. Ende desselven morgens, doe hij op was, herhaelde hij aen sijne heeren die bij hem waren, wat Godt hem hadde gesandt in sijnen sin ende ginck, doe de miss uijt was, tot einen van sijnen dienaren, en dede hem op sijn peerdt sitten, terstont doe die heeren water genoemen hadden voor den eten; ende soo stracks riet den dienaer van der brüggen; ende koninck Sanderbaúdt hadde hem gheseijdt: soo wi veel kirspel-dorpen, dat hij úmbrijden konde bijnnen der maeltijdt, die souden op den bosch, heijde, ende weijde gehooren. Soo reet hij het eerst aan tot Born, van Born tot Güttekoven; van Güttekoven tot Limborch; van Limborch tot Sitterdt; van Sitterdt tot Münstergeleen; van Münstergeleen tot Opgeleen; van Opgeleen tot Beeck; van Beeck tot Elsloo; van Elsloo tot Steijn; van Steijn quaem hy aen Huijeren⁽³⁾, ende daer stont een wijtt ros gesadelt, en

(1) Andere handschriften hebben Lotharingen. Koning Swentibold was inderdaad een Hongaar van gehoorte.

(2) Berije, beraden, in overleg treden.

(3) Een ander handschrift heeft Houserlinde.

[p. 396]

sijn peert was moede; ende hij stont van sijn peert en satt sich op dat wijt ros ende leet dat sijne op de plaetse staen, ende reet daervan dannen tot Vrmondt; van Vrmondt tot Berg; van Berg tot Beecht; van Beecht tot Papenhoven; van Papenhoven tot Büchten; ende reet alsoo tot Holtum; en vandt daer een alt wijff bij dem valderen staen, ende baedt haer, dat sij hem dat valderen op dede, des sij niet doen en wilde; ende doe waerdt hem een teicken gedaen, dat die heeren geten hadden; soo reet hij om Hoútomb, ende was noch tot Born te goeder tijd, dat koninck Sanderbaúdt met sijn heeren wederom water naemen van der maeltijdt; ende doen vertoeg⁽¹⁾ hij dem heeren, waer hij all geweest was, en wie dat hem al gegangen was. Doen ginck koninck Sanderbaúdt sitten ende ordineerde die rechten, die blijfen souden, ende die breuken die hij ende alle toecomende heeren van Born weder solden hebben, ende dat sij overheeren blijven solden aen die meergenoemde gemeinde, ende om des gemeinen orbers wille, op dat der bosch niet verganckelijck en worde.

I. In den eersten spraeck der koninck: want die vroúw tot Hoútem den dienaer niet door laeten en wolt, soo sijn die van Holtúmb der gemeinden ten ewigen daghen quijt.

II. Voort soo sal een heer van Born, die nu is of ommermeer sal worden, een overheijdt blijven, ende sal den voorgenoemden bosch doen hoeden mit twee fursteren; der sal hij eenen setten, en die ganze gemeinde van den XIV kirspelen den anderen; ende dese beijde süllen geeijt sijn ende gesworen den heer van Born en oock der gemeinden, beijden hünne rechten te bewaeren; und daerúm dat een heer van Born desen voorgenanten bosch hoeden sall, als vorgenant is, soo sal een heer van Born dat

(1) Vertelde.

[p. 397]

hoghgericht hebben van der voorgenanten gemeinden en oock dat wijlt dat daerop sal sijn, ende die keüren, die op vorgenaemden bosch fallen súllen als hiernae beschreven staet.

III. Ende oock heeft een heer van Born dat eijnd, dat uijt den voorgenanten bosch gespleeten is, für sijnen kamer brandt, dat geheiten is den Vrijbosch; ende niet meer rechten sall een heer van Born in den voorschreven bosch hebben te boschen noch te hawen.

IV. Item dit sijn die rechten, die die gemeinden op den bosch hebben: In den eersten, soo sal een jeglijck priester, die in die voorsch. XIV kirspelen woont, ende die kirspels kercken bediendt, hebben des jaers IV waghen groen houdt uit den voorsch. bosch: dat is te weeten te alieken hochtijden, korsmessen, paschen, pingsten ende allerheiligenmesse ein foder; ende daer voor sal een jeder priester voorsch: alle sondags in sijn kirspels kercke bidden ende doen bidden voor koninck Sanderboúdt en sijn huijsvroúwe seelen. Ende voort, soo magh een jeglijck mensch, der woont in eenig van dese voorsch: xiiij kirspelen boschen, wanneer dat hij wilt, op alsülcke keur, als hier na beschreven staet.

V. Item is het saecken dat jemandt in desen voorsch: bosch veert met wagen, als hij houdt soo roept hij; als hij lijedt⁽¹⁾ soo biddt hij; als hij vaert soo fluidt hij⁽²⁾. Kan hij dan alsoo seer gefaeren, dat hij mit zijn vorste peerdt op sijnen hoff kan komen, daer hij woont, dat die vörster hem nae komen, soo sal dan der geene, der den wagen drijeft, sijne roede achterwarts schieten, ende daer met sal hij quijt zijn op dij tijdt.

(1) Liedt: den wagen belaadt met hout.

(2) Als hij wegrijdt zal hij fluiten.

[p. 398]

VI. Maer is het saecken dat hem die försters te achter volgen konnen, eer hij op sijnen misthoff kan kommen, ende dat hij geladen heeft eenig van drijen keürhaút: dat is te weeten, eijcken, beucken ofte linden, soo sal der fürster dat ierste peerdt uijt spanne en penden fur drij rinsche gulden, sonder eenigh wider segghen des geenen, der dat peert is ofte dat haút; ende van dese voorsch: drij rijnsche gülden sullen ij sijn dem heer van Born ende eenen den voorsch. fursteren.

VII. Vort ist saecken dat die förster emandt finden hoúwen keúr haudt, die niet en vaert met waghen, den sullen die försteren penden dat wapen ofte dat bijel, daer hij mit hoúwt, ende laten hem dat niet losen sij en willent. Vort so magh men tacken van dem keürhoút hoúwen inde all ander hoút van der erden, sonder die drij küerhoút, eijcken, böecken ende linden vorsch.; ende waer het saeck, dat emandt keürhoút gehoúwen hadde ende blijff daer liggen over den derden dagh, en enigh mensch van den xiiij kirspelen vindet, ende kan het bewijsen, dat het soo langh af is geweest, soo is het verleegen hoút ende soo mag eenig mensch van de xiiij kirspelen het wegvaeren sonder misdoen.

VIII. Item ist saeck dat emandt in den bosch ten ontijt vaert met wagen ende dat hij wederom op sijnen hoft kommen kan, soo is hij frij, maer finden hem die fürsteren, soe mogen sij dan dat voerst peerdt penden, für ein vat even of V schillingen daervan te geven, ende een kerr für iij schillingen; ende eenen kreútwagen fúr XV penninghen; een bússel, soo eenen mensch draeght, für een alt meurcken; ende dat des daghs niet meer als eens. Die kleijn keüren sijn den fürsteren; ende daer heeft der heer niet aen, en waer het saeck dat emandt

[p. 399]

eenigh keürhaút afsniede met seegen, dat war gestoolen, ende des heeren will, sonder lijff of lid te neemen.

IX. Ende want een heer van Born seijdt ofte verneempt, dat der bosch voorsch: te seer verfijlt ofte schangen geijt, soo magh he den bosch doen te vreeden leggen met raedt der xiiij kirspelen-dorpen voorsch:, op einen dagh als hij wilt; maer soo mott hij dan des nesten sondags dar bevoorn doen gebijeden in de voorsch: xiiij kirspelskercken, dat sij komen op eenen gemeinen dagh in de eerst genoemde weeck aen denselven bosch thegen Bergh, op dem Roorsack⁽¹⁾. Ende blijfft eenigh van den voorsch: kirspeldorper buijten, ende die, wer der Heer van Born ende des boschrecht niet soúden gehoorsamen op den genoemden dagh, der in de kercke geboden wëre, soo magh den Heer van Born mit raedt der anderen, die daer waren, soo vern als emandt uijt den kirspel op de voorsch: hoútgheding were, wael afsluijten; maer wer daer eenigh ander kirspel van de xiiij kirspelen sterck van leüden, die mogen hún wael leenen man van húnnen luijden, en daermit súllen sij noch bij hunne gerechtigheid blijfen, die sij tot den voorsch: bosch hebben. Ende daer sal hij mit raede der gemeinden van den xiiij kirspelen den voorschreven bosch te vreeden leggen, v jaer often iij jaer, daer nae dat dit den Heer met der gemeinde oorberlijck dúnkt te sijn in alsülcker maeten.

X. Of het saeck were dat emandt binnen den tijden, dat hij te vreeden ligt boscht⁽²⁾, het were groen hoút ofte tacken van den voorsch. drijer keürhoút, met waghen, karren ofte büsselen, den die fürsteren vinden, eer hij op

(1) Andere handschriften hebben Neursaeck of Reursack.

(2) Hout kapt.

[p. 400]

sijnen hoff quaem als voorschreven is, den süllen die voorsch. fürsteren penden fúr den hoogen keur.

XI. Ende were het saeck dat desen voorsch: bosch te vreeden lagh, en dat dan een heer van Born emandt hoút in den voorsch: bosch geeft, het were lüttel ofte veel, soo moghen alle de voorsch: gemeinden wederom bosschen als eerst, eer hij te vreeden gelacht was.

XII. En were het oock saeck dat emandt fúhr door of neven den bosch mit kar ofte met waghen, ende dat hem iet brak aan zijn getouw, ein rond ofte ein tonge ofte ein witze, die magh ein ander in den bosch hoúwen ende legghen dat alde op de stadt, of den bosch te vreeden ligge of niet, sonder eenigh misdoen.

XIII. Vort were het saek dat de fürsteren emandt fanden, der geboscht hadde in den vorsch: bosch met der nacht ofte daege op sondag ofte op geboden vijerdaghen, den mogen sij borchtochten ofte fangen tot des Heeren wille van Borne sonder hem lijff of lidt af te nemen.

XIV. Item ofte emandt die woont in den voorsch: xiiij kirspelen hoút in den bosch gehohlt hedde en heddet vrij heijm op sijn goedt, ende droget ofte fuhret uijt den xiiij kirspelen, ende die fürsteren of emandt der in die xiiij kirspelen woont mogen die lúijden dan aenbrengen ende borchtochten; die dat gedaen hebben súllen aen den Heer sijn verfallen, sonder lijf ofte lid te nemen, tot sijnnen wille. Ende desgelijcke ofte een huijs van den hout uijt den bosch getimmert were, en magh men niet brecken ende buijten den kirspelen verkopen; ende wer dat eerstwerff aenbrengt sal syn borchtocht daeraf hebben ofte die förster het gedaen hedden.

XV. Ende were het saeck dat emandt boschde in vorsch: bosch, der niet en woont in eenig van den vorsch: xiiij Kirspelen, het were mit waghen of sonder

[p. 401]

waghen, en dat dien emandt vonde, der woonde in den xiiij kirspelen, die moghtem penden fúr den hochsten keür, gelijck offem die förster gepandt hedden.

XVI. Wanneer een heer van Born eenig hoút weggeeft, soo ist dergeene dem dat hoút gegeven is, als hij het afhoúdt, schüldig den försteren van sijnen hoút eenen alden groot.

XVII. En were het oock saeck, dat emandt van den fürsteren borchtocht were, ende seggen wolde, hij en were niet te recht geborchtocht, soo sal der Heer van Born, tot sijnen genoegde, dan een hoúdtgeding doen maecken, wie dat voorschreven is, en wat dan die xiiij kirspelen hem wisen nae der kunden van der fursteren ofte goede luijden, dat magh he nemen.

XVIII. En were het saeck dat emandt gewisen wordt op des hoffs hogen keür, het were man ofte wijff, ende stelde den keür niet af, soo sal en mag der Heer van Born die fürster senden in die kirspel daer hij woont, en doen desen menschen geseggen, dat sij hem zenden te Born voir sijnen keur; ende doen sij des niet, soo súllen sij allen van desen kirspel der gemeinden met sijnem toebehoor qúijt sijn, soo verre hij hem krijgen konnen; Ende als hij hem te Born heeft, soo magh hij hem doen halden ter tijdt toe, dat hij die keüren ofte keur betaelt, soo wij dat gelegen is.

XIX. Ende wilt ein Heer van Born nader bescheidt sien ofte horen van den vorsch: xiiij kirspelen, so súllen sij dit bewisen met hun bosschen ende houwen, drijven ende vlieten ende varen tot der vorsch: gemeinde uijt ende in, so als sij dat fúr mennigen jaren her gebracht hebben, ende mit húnne gemeine veestraeten, die uyt elcken kirspelen komen op den vorsch: gemeinden; ende dat sijn hon segelen ende brief, die van gantzer werde sullen sijn

[p. 402]

totten ewigen daghen toe, gelijck die hier to gehalden en gegeven sint.

XX. Item die fürsteren sullen alle sondaghs te Born ter misse komen en als de misse uijt is, oock mit op der borch gaen, en dan sal men hún die sop geven, ende sullen bij hunnen eijdt, den sij gedaen hebben, de rechte waerheijdt seggen aan den Heer van die keuren ende brüeken, die binnen der vorsch: weeke verschenen ende gefallen sijn; ende dan is den Heer elicken förster alle jaers eenen grauwen winter tabbert schüldig.

Item in dem jaer ons heeren 1486 werd ganz verdraeghen, dat alle de gheene, die in den xiiij kirspelen woonen ende opgaende brúggen hebben dat die voortaen op den voorsch: bosch geen recht hebben, want sij für hùn selven herlichheijdt hebben; en willen, men sall sij borchtochten off sij daerop doen bosschen of hoúwen.

Eenig halffener, die in die xiiij kirspelen wonen, ende met hunnen nabüeren geen gebuúrschap halden en willen, súllen afgeslooten worden tot der tijdt toe, dat sij gemoet sijn met den nabeüren lijft ende leijdt te lijden, doen sij daerboven, men sal sij borchtochten.

Al deese puncten staen tot erkentenis der 28 man, te weten van ider kirspel twee.

(Onder stont:)

Item dat vors. is gecollationeert mytten principael, dat ich vonden hebbe int ampt van Born, op dinsdach in juny genaemt hoymaent, Anno xv^exxxiiij.