Publications de la Société Historique et Archéologique dans le duché de Limbourg. Deel 10

Anno 1580.

In desen jaere syn burgermeisters geweest Dierick in de Maene, Hendrick Bordels.

Die Hoichduytschen vanden ouersten Pollwylers regiment, die einen langen tyt bynnen Ruremunde gelegen hadden, syn affgedanckt worden mit 6 maenden soltz gereidt ende noch 2 maenden, den volgenden paesschen te Franckfurt t'ontfangen ende die reste in drye jaeren oick te Franckfurt den tweeden Aprilis jegelichs jairs⁽¹⁾. Mit welcke conditiones alsoe die gemeyne knechten nyet te vreden waeren, hebben sich inde wapenen begeuen ende den merckt 17 daegen lanck soe ingehalden ende inden seluen tyt die burgers mit den montcosten hoechlich beswaert, in meyninge dat die te houe sich desses beclaegende hun milder ende breeder appoinctement solden vuytbringen, daertoch

(1) Den 5^den Maart 1580 schreef Parma aan den magistraat te Roermond dat hij bevel gegeven had aan den bannerheer van Poilwieler om met zijne 5 vendelen hoogduitsche knechten de stad te verlaten en die in handen te stellen van den Gaston de Spinola, die in plaats van die 5 vendelen aldaar in bezetting zal leggen 2 vendelen Italiaansche voetknechten met nog eenige andere knechten zoo te voet als te paard. (Brief in het stedelijk archief.)

[p. 228]

nyet opgevolght. Ende hebben ten lesten, als sy doch tot 2 reysen mit eenen trompetter ende harde beuelschriften der muyterien aff te staen vermaendt waeren, mit die seluige conditien sich moeten laeten genuegen ende hun gelt ontfangen ende syn soe den 17 Marty deses jairs van Ruremunde in Duitschlandt vertoegen. Dese syn de stadt seer swaer geuallen ende aen hun bouen alle schaeden verschoten 17,405 gulden brab., hebben oick den naebueren rontom gantz bedoruen. Aenden trompetter, die de brieuen vanden prince van Parma aende voirscr. Hoichduytsche brachte, die heeren vanden magistraet vereert eenen silueren schildt ad 17 gl. 12 st.

Voer tvertrecken deser Hoichduytschen syn doir ordonnantie vanden 5 Marty 80 des princen van Parma jerstlich bynnen Ruremunde weder ingecomen ein vendel Hoichduytschen Barlaymonts regiments, daer van der capiteyn was Baptista Taxis, item 2 vendels Italianer onder den coronnel don Gaston de Spinola, dem dat gouuernement der stadt is beuolen; dese syn gantz ongedisciplineert ende moetwillich geweest ende hebben den burgeren grooten ouerlast aengedaen; item daer nae noch een vendel Welschen hier bynnen gecomen, dair van der capiteyn was Fernando Cortenbach, item noch een vendel Welschen onder capiteyn Moll toe Ruremunde aencomen; dan alsoe die stadt mit den anderen vendelen ouerlegen was, heeft sich inder vursteden leggen moeten ende heeft de stadt te voerens hem aen broot ende byer nyet wenich moeten geuen, bouen noch aen seruis sdaechs 9 gl. brab., noch vereert 1 ahme wyns, noch aen syn soldaeten, doen hy noch buyten lach, moeten geuen 150 gl. brab. Ende heeft het logement van don Gaston te rusten aende stadt gecost 60 gl. 10 st., behaluen nu en dan verscheydene vereeringen aen den seluen gedaen.

[p. 229]

Ende naedem don Gaston van syne alteze gerappelleert was, is der heer Jean d'Argenteau, heer van Essenue, Dongelberge etc. in syne plaetse comen als gouuerneur der stadt Ruremunde by patente vanden prince van Parma vanden 2 May desseluen jairs ende heeft aende stadt int aencomen merckelick gecost ende naementlich den 27 May mit eene eerlicke maeltyt mit syne capiteyns ende vendrichs etc. vereert ad 71 guld. brab.; ende nae syn incomen is don Gaston in garnisoen te Weert getoegen.

Den 15 Marty is de compagnie van capiteyn Fabio Mateloni bynnen Ruremunde gecomen, als wanneer die Hoichduytsche syn vuytgetogen ende heeft de stadt voir syn seruis opgesproecken ende geschenckt by Marie Lynssen een ahme wyns ende by Dierick van Beul ein ahme ende 55 quart.

Aenden capiteyn Fernando Cortenbach voir syn seruis, oick Marie Lynssen affgedaen 1 1/2 ahme wyns, noch aenden seluen op syn hoichtyt mitte dochter inde Voichdye vereert eenen toulast wyns van twee ahmen ende sesendetachentich quart.

In desen jaere is de compagnie van Andries Steck mit ontrent 280 soldaten bynnen Ruremunde gelogeert geweest, wie oick den baron Crehainge.

Ende alsoe der gouuerneur, don Gaston twee stadt boden vuyt gesandt hadde, te weten Lenart Duyren ende Willem van Vlodrop, syn die selue vanden vyandt gevangen worden ende heeft de stadt hun ransoen moeten betaelen ad 88 gulden brab.

In aenfanck van Augusto heeft der heer van Essenue deur den capiteyn Moll, als sy van Ruremonde naerder Voichdye⁽¹⁾ waeren getoegen, mit gelimp dat huys Crie-

(1) Voichdye: voogdij Gelder.

[p. 230]

ckenbeeck ingenomen ende besath, ende dweil dat seluige dennen van Venloe nyet aen en stonde, hebben sy alsbaldt, als der heer van Essenue weder mit den volcke herwaerts was comen, dat huys berandt, belegert ende in ylen beschoeten, dan soe een dobbel slange in stucken geschoten wardt ende daermit der gouuerneur van Venloe, der van Hooch Saxen⁽¹⁾, gequest; oick hunner veel ver-

(1) Tot het groot getal adellijken van Duitschland en Zwitserland, die den algemeenen staten tegen de Spanjaarden te hulp snelden, behoort ook Hans Philipp, vrijheer van Hohensax (niet Hohensachsen, zoo als wij hem in het eerste deel van onze geschichte der stadt u. des amtes Geldern, de Nederlandsche schrijfwijze volgende, ten onregte genoemd hebben), heer te Sax en Forsteck. Wegens de hooge betrekking, die hij als gouverneur van het Overkwartier gedurende tien jaren vervulde, is het wel der moeite waard zijn persoon iets meer naderbij te leeren kennen. Afstammende van den burg Forsteck in het kanton S^t Gallen leerde hij na het voleinden zijner uitmuntende studiën te Heidelberg den graaf Jan van Nassau, broeder van den prins van Oranje, kennen, die hem ook tot het in dienst treden der staten schijnt overgehaald te hebben. Hij kwam in 1577 in de Nederlanden aan, en bekwam, toen Jan van Nassau in Maart 1578 tot stadhouder van Gelderland gekozen werd, de vermelde betrekking van gouverneur van het Overkwartier.
Als bepaald aanhanger der nieuwe leer ondersteunde hij op het ijverigst den stadhouder bij de invoering der reformatie in het Overkwartier. Te Gelder, waar Hohensax eerst op den burg, later (in het begin van 1580) in het Karmeliter klooster resideerde, werd onder zijne bescherming de nieuwe leer ingevoerd, de kerk gewelddadig opengebroken, hare beelden en altaren verstoord en aan de gereformeerden overgegeven. (Nettesheim I. bladz. 296 volg.) Ook in de voogdij van Gelderland, in Wachtendonck, Stralen en Venlo geschiedde hetzelfde. In het jaar 1580 was hij ook kommandant van Venlo, van waar uit hij, zoo als ook onze kronijk vermeldt, in Augustus van dat jaar het huis Kriekenbeek innam, bij welke gelegenheid hij, door het springen van een stuk geschut eene zoo zware verwonding bekwam dat hij langen tijd op krukken gaan moest. (Groen van Prinsterer, archives t. VII p. 395.) In November 1580 bezocht hij den Prins van Oranje te Delft, en beijverde hij zich graaf Jan van Nassau, die inmiddels zijn ambt als stadhouder uit misnoegdheid nedergelegd en de Nederlanden verlaten had, tot terugkeer te bewegen (t.a.p. bladz. 433.) In het jaar 1581 zette hij den magistraat van Venlo af en stelde eenen nieuwen aan, die uitsluitend uit gereformeerden bestond, en vestigde zijne residentie in het kruisheeren klooster aldaar. (Knippenbergh p. 191. Keuller bladz. 84.) Omstreeks denzelfden tijd liet hij door zijne soldaten de kerk te Kuekhoven bij Erkelens en vele pachthoeven aldaar in brand steken (Chronijk der stad Erkelens bladz. 126.) en het huis Ingenhofen te Lobberich bestormen, en zijn bezitter, lelis van Bochholt te Venlo in ketenen leggen. (Fahne, die dynasten von Bocholtz II. N^o 213.) De teugelloosheid in zijne regimenten bereikte toen eene dergelijke hoogte dat de prins van Oranje zich genoodzaakt gevoelde hem op den 23^sten Junij 1581 ernstig tot handhaving eener strenge discipline aantesporen. (Stedelijk archief van Gelder N^o 186.) Evenwel duurde de moedwil dezer soldaten en tevens de onmogelijkheid om die te besoldigen voort tot dat eindelijk de burgers in October 1581 het grootste gedeelte van het garnizoen uit de stad verjoeg, dat Hohensax met geweld gedeeltelijk naar Gelder en gedeeltelijk naar Wachtendonck voerde, alwaar zij voortgingen op de zelfde wijze te handelen. (Groen van Prinsterer VIII bladz. 75, van Reyd, voornaemste geschied. in de Nederl. bladz. 46.) In Februarij 1582 liet hij ook den tot dusverre, katholieken Magistraat te Gelder afzetten, waarvoor hij gereformeerden in de plaats stelde (Nettesheim I. bladz. 312) en in 1584 den burg Gesselt te Wetten, wiens bezitter het plan smeedde om dien aan de Spanjaarden overtegeven, omverhalen. (Bor XIX boek bladz. 498.) Op den 20^sten Februarij 1584 stelde hij ‘als aangestelde overste over een regiment duitsche knechten van de Nederlandsche provincien en gouverneur van het Overkwartier’ ten gunste van de vrije heerlijkheid Hörstgen bij Rheinberg eenen brief van sauvegarde op. (arch. der stad Gelder.)
Hohensax huwde den 27^sten September 1587 met Adriana Francisca gravin van Brederode en verliet een jaar later den dienst der generale staten, daar hij met zijnen jongeren broeder Johan Ulrich naar zijn vaderland terugkeerde. Hier werd hij op den 4^den Mei 1596 door een lid zijner familie vermoord. (Schnieder, biographische Skizze des Freiherrn haus Philipp van Hohensax. Alstatten bladz. 11.)
Hohensax was niet alleen een dapper krijgsman maar had ook den roep van een groot geleerde. Behalve de botaniek bestudeerde hij hoofdzakelijk de oudere duitsche letterkunde, en trok de aandacht der geleerde wereld door zijne schoone verzameling van middel hoogduitsche gedichten uit de 12^e en 13^e eeuwen, die 400 jaren vroeger de Zuricher ridder Rutger Maness (van waar zij ook den naam van ‘Manessische verzameling’ bekomen had) bezeten had, daarna gingen zij echter verloren.
Na den dood van Hohensax kwam dit op perkament prachtvol geschreven werk in het bezit van den keurvorst Frederik V van den Pfalz en zoo weder tot vergetelheid, tot dat de geleerde Bodmer van Zurich het in het jaar 1746 in de koninklijke bibliotheek te Parijs toevallig wedervond, alwaar het zich tegenwoordig nog bevindt. (Vergelijk Schneider t.a. pl. bladz. 15.)

[p. 231]

wondt warden, beneffens dat sy verstonden, dat totten ontsat gerustet werde, naemen sy den keer weder naer

[p. 232]

Venloe, dat den burgeren aldaer oeuel aengestaen, ende wilden dat sy weder daher trecken solden ende die fortuine mitten huyse anderwerff versuecken, dat welck oick sol geschiedt syn, wan onss volck sich daer ontrent nyet en hadden laeten sien, twelck aldaer soe langh verbleeff, tot dat sy dat huys mit eenen temelichen wall omringelt ende gesterckt hedden, ende is capiteyn Moll daerop gestalt worden, der die fortificatie mit 100 greuers alle daegen vort volfhuerde.

Den 25 Augusti toech der capiteyn Johan Baptista Taxis mit syn vendele hoichduytsche knechten, die affgedanckt waeren, vuyte stadt Ruremunde. Dieser hadde sich dermaeten wel mitte burgerschap gehalden ende sich in allen saecken gethoent, wie einen billichen, vursinnigen man toestehet.

Den 25 Septembris deses jairs 1580 heeft men bynnen Ruremunde nae ontfangene vroliche tydinghe van des conincx groote victorie ende voerspoet in Portugael groote triumphatie mit solemnele processie ende vyeringhe aengerichtet.

In desen jaere heeft Wiltfanck als secretaris synen introitum gedaen ende syn hem byde magistraet op 2 daegen vereert 132 quart wyns.