Jaarboek Monumentenzorg 2004. Op weerstand gebouwd. Verdedigingslinies als militair erfgoed

(2004)– [tijdschrift] Jaarboek Monumentenzorg– rechtenstatus



[pagina 184]
Fort aan de Biltstraat, situatie omstreeks 1900. Scholieren bezoeken het Fort De Bilt. Foto auteur.

[pagina 185]
Een Vredesfort Voormalig militair Fort De Bilt omgebouwd tot centrum voor vredeseducatie Jan Durk Tuinier en Geu Visser Aan de oostkant van de stad Utrecht, aan het einde van de Biltstraat, ligt Fort De Bilt. De bomvrije kazerne, kazematten, remises en groepsonderkomens worden omgeven door een fortgracht en liggen in een prachtig stukje natuur met een beladen geschiedenis. Op het noordelijk deel van dit fort zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog 140 mannen doodgeschoten, die voornamelijk uit het verzet kwamen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het fort ingericht als interneringskamp voor NSB-ers. Aanvankelijk werden er mannen opgesloten maar vanaf augustus 1945 meer dan duizend vrouwen.Ga naar eind1 In 1997 is het noordelijk deel van Fort De Bilt in eigendom gekomen van de gemeente Utrecht, die dit fort vanwege de bijzondere geschiedenis een educatieve bestemming gaf. In april 1999 opende de Stichting Vredeseducatie een Herinneringscentrum voor de Toekomst, dat jaarlijks door duizenden scholieren en hun docenten wordt bezocht.
Verdediging Fort De Bilt vormt een belangrijke schakel in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het fort is vanaf 1819, midden op de Biltsestraatweg gebouwd en wordt daarom op oude kaarten ook wel ‘Fort op de Biltstraat’ genoemd. Het fort bestond oorspronkelijk uit aarden wallen met vier bastions. Aan de stadszijde had het fort een reduit, het laatste toevluchtsoord voor de verdedigers van het fort. Langs de oevers van de fortgracht bevond zich vooral elzenhakhout dat gebruikt werd als brandhout en voor afrasteringen. De meidoornhaag voor de wallen functioneerde als natuurlijk prikkeldraad. Grote eiken en kastanjes, meer centraal op het fort, moesten de vijand op afstand het idee geven met een natuurlijk landschap te maken te hebben.Ga naar eind2
Schietbanen Het fort moest de Biltsestraatweg afsluiten, die de verbindingsweg tussen Utrecht en Arnhem, vormde. Naast de drie andere forten en vier lunetten rond de stad Utrecht was Fort De Bilt, het belangrijkste verdedigingswerk tegen de vijand uit het oosten. In 1877 werd het fort uitgebreid met een bomvrije kazerne die diende als verblijf voor de manschappen. Rond 1885 konden er ongeveer 250 manschappen en 34 stukken geschut worden ondergebracht. Rond 1900 werd het noordelijk deel van het fort ingericht als oefenterrein met de aanleg van karabijn- en pistoolschietbanen. De schietbanen zijn nog tot ver na de Tweede Wereldoorlog in gebruik geweest, onder meer door leger en politie.
Het fort in tweeën gedeeld Omstreeks 1930 werd de Biltsestraatweg dwars door het fort getrokken. Om plaats te maken voor de nieuwe en bredere weg werden het reduit en het middenstuk van de bomvrije kazerne gesloopt. Vanaf dat moment bestond Fort De Bilt uit een noordelijk en zuidelijk van de Biltsestraatweg gelegen deel. Om deze verzwakking te compenseren, werden er in 1932 vijf kazematten van zwaargewapend beton gebouwd op de oostelijke wal. Eén van deze kazematten bestreek de Biltsestraatweg.
[pagina 186]
NSB Vrouwenkamp. Dodenherdenking 4 mei 1946.
Executieplaats Na de capitulatie in 1940 werd Fort De Bilt door de nazi's gebruikt als executieplaats. De slachtoffers kwamen uit de Utrechtse gevangenissen of uit het SD-hoofdkwartier aan de nabij gelegen Maliebaan. Meestal ging het om verzetsstrijders, maar ook om personen die willekeurig waren opgepakt en bij wijze van repressaillemaatregel werden doodgeschoten. Soms werden executies niet direct voltrokken maar sloot men gevangenen op in de mitrailleurkazemat uit 1936. Deze kazemat had een ruimte die geheel kon worden afgesloten, zodat geen lucht van buiten kon doordringen. In deze ruimte stond een ventilatieapparaat met handbediening. Alleen door zelf te ventileren konden gevangenen een langzame verstikkingsdood voorkomen. Op de wand is een gedicht geschreven, een loflied op koningin Wilhelmina. De executies vonden naast de bunker plaats. De gefusilleerden werden in de stad Utrecht of elders begraven. Het komt nog steeds voor dat nabestaanden ontdekken dat hun vader, oom of neef op Fort De Bilt is doodgeschoten. Hoeveel mensen het precies zijn, weten we niet maar van 140 mannen zijn de namen bekend.
Monument Op 18 juni 1949 werd ter nagedachtenis aan de omgekomen verzetsstrijders een monument onthuld. De benodigde gelden werden ingezameld op bijeenkomsten in het gehele land waar een verzetsfilm werd vertoond. Het monument is ontworpen door de Bilthovense kunstenaar Hermann Jungblut. Het beeld stelt een onvolledig gezin voor. Een kwetsbare moeder met een jongetje en een magere hond, het symbool van trouw. De jongen draagt een boeket verlepte bloemen en de vrouw een lauwerkrans. Het jongetje is naakt en de vrouw heeft een ontblote borst als symbool van kwetsbaarheid. Op de sokkel staat een inscriptie met twee regels uit het eerste couplet van het Wilhelmus. Tegen de glooiing van de dodenbunker liggen zes marmeren platen met de namen van de doodgeschoten verzetsmensen en van diegenen die in de stad Utrecht zijn omgekomen.
[pagina 187]
De luidklok, die gebruikt wordt tijdens de jaarlijkse dodenherdenking op de zaterdag voorafgaande aan 4 mei, is afkomstig van het inmiddels gesloten militair hospitaal.
Nieuwe bestemming Het zuidelijk deel van het fort is in bezit van het Rijk en wordt gebruikt door de Koninklijke Marechaussee. Het noordelijk deel van Fort De Bilt is sinds 1999 voor het publiek geopend en heeft vooral een educatieve functie. Een voormalig wachthuis heeft een woonbestemming gekregen. De Stichting Vredeseducatie, die verantwoordelijk is voor de inrichting en het beheer van het Herinneringscentrum heeft in de voormalige schijvenloods haar kantoor. De Stichting Herdenkingsmonument Fort de Bilt beheert het monument bij de fusilladeplaats en organiseert jaarlijks op de zaterdagavond vóór 4 mei een dodenherdenking. Vanaf 1946 wordt er jaarlijks een herdenkingsbijeenkomst georganiseerd.
Herdenken Er is naar de mening van de ontwerpers van het Herinneringscentrum Fort De Bilt, geen betere manier van herdenken dan kinderen en jongeren te leren hoe zij in hun dagelijks leven democratische idealen van vrijheid en respect voor de medemens kunnen waarmaken. Dat waren immers de idealen van de 140 verzetsmensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog op Fort De Bilt zijn doodschoten.Ga naar eind3 Het gehele programma in het Herinneringscentrum voor de Toekomst wil leerlingen op een gevarieerde manier bij deze doelstelling van herdenken betrekken.
Doelgroep De interactieve tentoonstelling op Fort De Bilt is bedoeld voor scholieren van 10-14 jaar. De inhoud van de tentoonstelling is verrassend, spannend en leuk om te doen. Ook blijkt dat groepen volwassenen (teamtraining, excursie, nascholing etc.) graag komen en vaak net zulke boeiende ontdekkingen doen als kinderen. De werkvormen in de tentoonstelling zijn interactief gestructureerd. Bezoekers worden uitgedaagd om antwoorden te bedenken, meningen te geven, oplossingen te zoeken en samen te werken. De tentoonstelling op Fort De Bilt wil kinderen geen meningen leren, maar laten ontdekken hoe zij zelf meningen kunnen ontwikkelen Scholieren bij het monument van Hermann Jungblut. Foto auteur. bij maatschappelijke thema's als oorlog, vrede, pesten en het zondebokverschijnsel. De kernwoorden van de te volgen methodiek zijn: ontdekken, beleven en handelen. Door middel van kleurige en aantrekkelijke materialen zoals spiegels, kijkgaten, puzzels en beweegbare paneeltjes wordt de appèlwaarde vergroot.Ga naar eind4
Uitdagingen Van groot belang is kinderen en jongeren uit te dagen door ze serieus te nemen als partners in leren en vervolgens hun antwoorden en oplossingen wezenlijk te betrekken in het leerproces. Het is een vorm van maatschappelijk opvoeden: kinderen en jongeren voorbereiden op hun maatschappelijke taken door participatie in de processen die de samenleving maken. De leerlingen worden daarom uitgedaagd tot: analytisch waarnemen, samenwerken en overleggen, vragen stellen, zich inleven in de situatie van andere mensen, zoeken naar oplossingen, vormen van een eigen mening en het ontwikkelen van handelingsperspectieven.
[pagina 188]
Scholieren bij de klok Herinneringscentrum Fort De Bilt. Foto auteur. Bomvrije kazerne uit 1877 Fort De Bilt.

[pagina 189]
Introductiefilm De bezoekers krijgen bij aankomst een korte introductiefilm te zien. De leerlingen worden in de film uitgedaagd om met de presentatrice op zoek te gaan naar een middel tegen pesten. Een probleem dat kinderen allemaal kennen. In de film wordt met de grootste zorgvuldigheid het sociaal-psychologisch verschijnsel van de zondebok toegepast op de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en op het leven van vandaag in de kinderwereld.
Zondebok Het zondebokverschijnsel is een voorbeeld daarvan. Alle mensen hebben er ervaring mee in het leven van alledag. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam het zondebokverschijnsel extreem voor. We onderscheiden in dit verschijnsel vier groepen: de daders, de slachtoffers, de meelopers of toeschouwers en het verzet. De film laat zien dat verzet, hoe moeilijk en risicovol ook, altijd mogelijk is. Verzet is niet alleen iets van vroeger, van de Tweede Wereldoorlog. Verzet plegen kan ook nu door een vraag stellen of weigeren mee te doen aan schelden, pesten of aan andere vormen van geweld.
Routekaart In tweetallen volgen de bezoekers, met behulp van een routekaart de educatieve route in de bomvrije kazerne en het buitenterrein langs het monument, de naamstenen en de dodenbunker. Daarna bezoeken de kinderen enkele bunkers en remises om vragen te beantwoorden over twee sleutelbegrippen in een democratische samenleving waarin vrijheid, juist na alle lijden en verdriet tijdens de Tweede Wereldoorlog, een groot goed is. Waar verzet jij je tegen? En: waar zet jij je voor in? Door de verscheidenheid aan werkvormen en uitdagingen zijn de bezoekers in staat om zich intensief te concentreren op hun taken. Daarnaast maken ze veel plezier, een belangrijke voorwaarde om tot leren te komen.
Ik zet me in voor Fort De Bilt was een belangrijk verdedigingswerk in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Tegenwoordig is het een centrum voor vredeseducatie waar kinderen en jongeren vrede kunnen leren. Want mensen van alle tijden hebben oorlogen met elkaar gevoerd. Maar dat is één kant van de medaille. Mensen van altijd en overal hebben ook vrede met elkaar gemaakt.
[pagina 190]
VENLO, ROERMONDSCHE POORT, ZICHT OP BRUG, HUIS, RIVIER EN DORP
[pagina 191]
BREDA, BOSCHPOORT, ZICHT OP BRUG EN STADSPOORT BUITENZIJDE IN OMWALLING	eind1 Fort De Bilt NSB vrouwenkamp 1945-1946, uitgave Stichting Vredeseducatie Utrecht, 2004. eind2 Voor enkele historische gegevens is geput uit: ‘Fort De Bilt leven en werken binnen de verboden kringen’, Mitland Utrecht 1994 en uit: ‘Utrecht, centrum van de Hollandse Waterlinie’, Gemeente Utrecht, 2003. eind3 In het herinneringscentrum ontvangen docenten en begeleiders een uitvoerige handleiding met educatieve doelstellingen en verwerkingssuggesties. Stichting Vredeseducatie Utrecht, 1999. eind4 De interactieve methodiek is uitvoerig beschreven in een onderzoeksrapport ‘Leren van de oorlog’, uitgave Stichting Vredeseducatie Utrecht, 2002.