Jaarboek Monumentenzorg 2003. Boerenbedrijvigheid, voortgang en behoud

[p. 198]

Een laatmiddeleeuwse boerderij in Hilvarenbeek
Maarten Enderman

In de bossen ten westen van Hilvarenbeek bevindt zich op het landgoed Gorp en Roovert aan de Gorp nummer 5 de onopvallende boerderij Klein Hoef. Het betreft een hallenhuis, een driebeukige boerderij met ankerbalkgebinten, een type dat in het grootste deel van Nederland voorkomt. Bijzonder aan deze specifieke boerderij zijn echter de aan de ankerbalk gezaagde sleutelstukken, die behalve in de woning ook in het bedrijfsgedeelte zijn aangebracht. Dit bijzondere element was voor

Hilvarenbeek, Gorp 5, boerderij Klein Hoef. Detail van een ankerbalkgebint in het bedrijfsgedeelte. Aan de gebintbalk is een sleutelstuk gezaagd. Foto SHBO, 2002.

de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek (SHBO) aanleiding om tijdens de recente verbouwing van dit rijksmonument een beperkt onderzoek uit te voeren.

Het bleek hier om een uitzonderlijke vorm van een vroeg-16de-eeuwse boerderij te gaan, waarvan tot nu toe slechts drie enigszins vergelijkbare voorbeelden bekend waren, in Hilvarenbeek (Groot Loo nummer 10), Tongelre ('t Hofke nummer 13) en Vessem (Maaskant nummer 5), alle te Brabant. Een reconstructie van het gebouw aan de hand van de aangetroffen bouwsporen leverde het volgende beeld op.

Klein Hoef is in opzet een driebeukige, oost-west georiënteerde boerderij van vijf gebintvakken diep, die worden gevormd door vijf ankerbalkgebinten. Behalve aan het eerste gebint zijn alle ankerbalken voorzien van een vast sleutelstuk.

Dat bestaat uit een in de balk gezaagd profiel, waarlangs met een guts een patroon is gestoken. Het eerste gebint is niet versierd, omdat dat deel uitmaakt van een met houten delen beschoten voorgevel. Ter hoogte van de zolder kraagt de voorgevel uit. De achterzijde van de boerderij had een schilddak.

Hierin zal de toegang tot de potstal hebben gezeten. Hoe de langsgevels van de boerderij er oorspronkelijk uitzagen, is onbekend. Alle sporen die hiernaar zouden kunnen verwijzen, zijn in de 19de eeuw verdwenen bij het vervangen van de gevels door baksteen. Waarschijnlijk waren de langsgevels opgebouwd uit stijl- en regelwerk en voorzien van een beplanking of vulling met twijgen en leem. Het interieur was verdeeld in een woonen een stalgedeelte. Een scheiding hiertussen zal mogelijk - als bij de boerderij in Vessem - uit een houten wand hebben bestaan. De twee oostelijke gebintvakken waren ingericht als woonruimte. Dit kon worden opgemaakt uit de plaatsing van de koppelbalken tussen de gebinten. In het eerste vak is de gebintkoppelbalk namelijk hoger

[p. 199]

geplaatst dan in de overige en in het tweede vak is er een extra regel onder aangebracht. Daarnaast zijn bij het gebint in de woning het korbeel en de gebintbalk zwaarder uitgevoerd en is het sleutelstuk iets rijker gedecoreerd. De westelijke helft van het gebouw diende als potstal.

De oudste boerderijen die totnogtoe in Brabant zijn gedocumenteerd, komen in grote lijnen overeen met deze opzet. De gebouwen bestaan uit vier of vijf gebinten, waarmee respectievelijk drie of vier gebintvakken werden gevormd. De beide buitenste gebinten maakten dus, anders dan bij Klein Hoef, deel uit van de gevels. Het eerste gebint, dat behoorde bij de voorgevel, bezat daarbij normaliter een uitkragend zolderfront. Aan de achterzijde van de boerderij stak de gebintbalk over ten behoeve van een overstekconstructie. De in Klein Hoef aangetroffen sporen tonen aan dat dit geen standaardoplossing is.

Bij de oudste gedocumenteerde boerderijen lijkt telkens het woongedeelte uit twee gebintvakken te bestaan. In twee van de drie onderzochte boerderijen bevond de haard zich vrij in de ruimte van het tweede gebintvak. Wat echter het meeste opvalt, zijn de telkens bij het eerste gebintvak hoger aangebrachte gebintkoppelbalken, die een grotere toegankelijkheid van de naastgelegen zijbeuk suggereren. Bij Klein Hoef lijkt hier in opzet sprake te zijn van een geheel open verbinding. In Vessem zou een houten scheidingswand aanwezig zijn geweest. De enige boerderijen die een op het eerste gezicht vergelijkbare constructie hebben, zijn de hallenhuizen in het Duitse

Hilvarenbeek, Gorp 5, boerderij Klein Hoef. Detail van het profiel van het gezaagde sleutelstuk in het bedrijfsgedeelte. Foto SHBO, 2002.

Westfalen. Maar omdat bij deze boerderijen de haard zich tegen de voorgevel bevindt, dichter bij de open zijbeuk, is het de vraag of er wel sprake is van verwantschap. De potstalvorm in de achterste vakken van de middenbeuk is vermoedelijk vanaf de 16de eeuw in Brabant aanwezig. Wat Klein Hoef van de andere onderzochte boerderijen onderscheidt, zijn de sleutelstukken aan vier van de vijf gebinten. Alleen bij de boerderij in Vessem is een dergelijk decoratief element in het woongedeelte aangebracht. Des te opmerkelijker was dan ook de vondst van een opmeting van boerderij Rovert nummer 1 in Hilvarenbeek, nog geen vijfhonderd

Hilvarenbeek, Gorp 5, boerderij Klein Hoef. Gereconstrueerde langsdoorsnede gezien naar het noorden. Tekening SHBO, 2002.

meter verwijdert van Klein Hoef. Deze boerderij is in 1964 door R.C. Hekker gedocumenteerd en vertoont constructief grote overeenkomst met Klein Hoef. Het opvallendst zijn de ook bij deze boerderij aangebrachte vaste sleutelstukken bij drie van de vier gebinten. Een dergelijk bijzonder kenmerk bij twee min of meer naast elkaar gelegen boerderijen doet vermoeden dat het hier om een bijzondere bouwopdracht gaat, mogelijk van het landgoed. Nader historisch onderzoek kan licht werpen op deze situatie, waarbij niet uitgesloten is dat ook de boerderijen Gorp nummers 6 en 7 hier deel van uitmaakten.

[p. 200]

LEUR. BOERDERIJ. 1907

[p. 201]

BENNEKOM, ACHTERSTRAAT 11. BOERDERIJ BOEKELO. 1943 201