Jaarboek Monumentenzorg 2003. Boerenbedrijvigheid, voortgang en behoud

[p. 168]

Van Schouwse stolp tot wederopbouwboerderij
Pauline van Dijk

Dit herdenkingsjaar, vijftig jaar na de watersnoodramp, is er veel aandacht besteed aan de overstromingen en de gevolgen daarvan voor de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden. Schouwen-Duiveland was een van de zwaarst getroffen gebieden, waarbij vooral de boerenbedrijven het zwaar te verduren hebben gehad. Bovendien was het de tweede keer binnen korte tijd dat het water hier zijn tol eiste. Evenals Walcheren was Schouwen-Duiveland aan het einde van de Tweede Wereldoorlog al eens onder water komen te staan tijdens de zogenaamde ‘inundaties’. Deze beide gebeurtenissen hebben enorme gevolgen gehad voor de dorpen, de inrichting van het landschap en de boerderijbouw. Voor de Ramp was de Zeeuwse schuurgroep het meest voorkomende boerderijtype in Zeeland. Dit type kent twee hoofdvarianten. De boerderijen van het ‘langstype’ bestaan uit een bakstenen woonhuis met pannendak met in het verlengde een zeer karakteristieke houten schuur. In de andere variant staan het woonhuis en de schuur los van elkaar, waarbij de schuur vaak haaks op het woonhuis staat. Typerend hierbij is dat de zwart geteerde planken van de schuren dakpansgewijs zijn bevestigd. Een aantal van de oudere schuren zijn rietgedekt, terwijl de jongere exemplaren veelal van een pannendak zijn voorzien. Aan de voorzijde van deze schuren zijn grote hoge mendeuren aangebracht.

Schouwen-Duiveland kende hiernaast de zogenaamde Schouwse stolp. Deze stolpen waren opgebouwd rondom een centrale hooitas, waaromheen zich de vertrekken voor de boerenfamilie en het vee bevonden. Het uit baksteen opgetrokken woongedeelte was veelal aan de zuidoostzijde van de hooitas gesitueerd, aan de drie andere zijden bevonden zich de stallen, dorsruimten en dergelijke. Net als bij de andere Zeeuwse boerderijen waren de buitenwanden van dit schuurgedeelte in hout uitgevoerd, met daarin aan één zijde mendeuren. Eeuwenlang heeft de stolpboerderij het beeld van Schouwen-Duiveland bepaald. De stolpen werden voornamelijk gebruikt als weidebedrijf. De komst van stoomgemalen in de 19de eeuw hield echter in dat het land droog kon worden gehouden waardoor een groot aantal bedrijven van veeteelt op landbouw overschakelde. Deze ontwikkeling betekende het einde van de stolpen. Zo waren er in het begin van de 19de eeuw nog ruim vijftig exemplaren. Vlak voor de watersnoodramp waren er nog maar enkele over en ook deze laatste verdwenen tijdens de Ramp in de golven.

Na 1953 veranderde het beeld van Schouwen-Duiveland drastisch door de wederopbouw en herverkaveling. De maatregelen besloegen niet alleen het opschonen van de sloten, uitdiepen van kreken en de aanleg van nieuwe wegen, maar ook de vermindering van het aantal kavels. Tevens werd de minimumgrootte van boerenbedrijven vastgesteld op tien à twaalf hectare en werden kleine boerderijen gesaneerd. Als gevolg hiervan verdwenen de meeste boerderijen uit de dorpskernen en werden er buiten de kernen nieuwe boerenbedrijven gebouwd.

Hoewel plaatselijke commissies de wederopbouw van woningen coördineerden, gold dit niet voor boerderijen. Hiervoor was het Bureau Wederopbouw Boerderijen uit Wageningen verantwoordelijk. Dit bureau had al in 1946 een wedstrijd uitgeschreven tot het ontwerpen van een Zeeuwse boerderij van twaalf tot vijftien hectare groot waar een gezin met zes kinderen zou kunnen wonen.

[p. 169]

Kerkwerve, Verseputseweg. Eén van de laatste Schouwse stolpen, 1949. Foto S.J. van der Molen, coll. Gemeentearchief Schouwen-Duiveland, Zierikzee.

Een belangrijk aspect in het programma van eisen was dat deze boerderijen een streekgebonden karakter moesten hebben. Voorzover bekend leidde deze prijsvraag niet tot één gestandaardiseerde Zeeuwse wederopbouwboerderij. De inzenders hielden zich namelijk vooral bezig met het zoeken naar een doelmatige, functionele oplossing, waarbij snel en efficiënt kon worden gebouwd, en voldeden daarmee niet aan de ‘rustieke’ wensen van het Wageningse bureau.¹

Te verwachten viel dat er na de Ramp wel zou worden overgegaan op gestandaardiseerde boerderijen die via een snelbouwsysteem zouden kunnen worden opgetrokken. Het in 1955 opgeleverde ‘voorbeeldbedrijf’ de Friesland Hoeve bij Serooskerke doet een dergelijke ontwikkeling ook vermoeden.² Toch is deze hoeve geen standaardmodel dat overal

1 De informatie over deze prijsvraag is afkomstig van een deelnemer aan de prijsvraag, de heer P.A. Boot uit Zierikzee. Hij was intensief betrokken bij de wederopbouw van Schouwen-Duiveland. Welke rol het Bureau Wederopbouw Boerderijen precies heeft gespeeld bij de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog en de Ramp dient nog nader te worden bestudeerd.

2 De Friesland Hoeve heeft enige tijd dienst gedaan als ‘voorbeeldbedrijf’. J.M. de Nooijer e.a., Gekwelde Grond, Schouwen-Duiveland in ramp en herstel, Middelharnis 1958, tweede geheel herziene druk Zaltbommel 1977.

[p. 170]

Kerkwerve, Verseputseweg. De laatste Schouwse stolp verdwijnt in het water. Foto coll. Ochtman, Gemeentearchief Schouwen-Duiveland, Zierikzee.

Serooskerke, Slikweg, de Friesland Hoeve. Deze boerderij dateert uit 1955. Reproductie uit: Gekwelde Grond, Schouwen-Duiveland in ramp en herstel.

[p. 171]

in dezelfde vorm is overgenomen. Desalniettemin zijn er bij de nieuwe boerderijen een aantal duidelijke overeenkomsten aan te wijzen. Er is afgestapt van de traditionele combinatie van bakstenen woonhuizen en houten schuren. Het merendeel van de wederopbouwboerderijen is gebouwd in duurzame rode baksteen en voorzien van pannendaken. De ramen zijn strak uitgesneden en hebben ofwel geen, ofwel een grote roedeverdeling. Het witgeschilderde lijstwerk is eveneens strak. Hoewel de mechanisatie van de landbouw in 1953 andere eisen stelde aan de gebouwen, is - met uitzondering van enkele zeer grote nieuwe schuren - teruggegrepen op de traditionele boerderijtypen. Deels is het model van de Zeeuwse schuurgroep toegepast, voor het overige is gebruikgemaakt van typen die ook elders in het land voorkwamen, zoals de Vlaamse schuur. De typisch Schouwse stolpvorm keerde niet meer terug en verdween daarmee definitief uit beeld.

Inmiddels worden ook de wederopbouwboerderijen bedreigd. Een aantal ervan is al ‘verrustiekt’ met luikjes en geschulpte daklijsten of is zelfs helemaal witgeschilderd. Soms wordt hierbij teruggegrepen op de traditionele Zeeuwse elementen. Bij de al eerder genoemde Friesland Hoeve, die inmiddels niet meer in gebruik is als boerenbedrijf, zijn de muren van het schuurgedeelte bijvoorbeeld voorzien van een zwartgeteerde houten bekleding. Op dit moment zet de Boerderijenstichting Zeeland zich in voor het behoud van de overgebleven traditionele Zeeuwse boerderijen. Maar zoals ooit de stolpen en de Zeeuwse schuurgroepen het beeld van Schouwen-Duiveland bepaalden, zijn nu de wederopbouwboerderijen, die zo onlosmakelijk met de geschiedenis van het eiland zijn verbonden, bepalend voor het landschap. Het is daarom betreurenswaardig dat alleen de boerderijen tot 1940 zijn geïnventariseerd en er (nog) geen beschermingsstatuut is voor de wederopbouwboerderijen.

[p. 172]

BENNEKOM, ACHTERSTRAAT 11. BOERDERIJ BOEKELO. 1943

[p. 173]

ACHT. BOERDERIJ DE NISPELHOEF. CIRCA 1930