Jaarboek Monumentenzorg 2003. Boerenbedrijvigheid, voortgang en behoud

[p. 68]

De Rabobank: midden in de agrarische samenleving
Stefan de Boer

Kassiers die naast een gewone dagtaak ook nog ‘bank hielden’ in een zijkamertje bij een notaris, of ergens aan huis, op een afgelegen boerderij. Dat was het beeld van de boerenleenbanken in het begin van de 20ste eeuw. Die boerenleenbanken zijn uitgegroeid tot wat we nu de Rabobank Groep noemen, de grootste financiële dienstverlener in Nederland. De financiering van boeren en tuinders is al die jaren zeer belangrijk gebleven.

Het initiatief tot coöperatieve kredietverlening kwam van de Duitse burgemeester Friedrich Wilhelm Raiffeisen. In 1864 richtte hij de eerste kredietcoöperatie op.

P.J. Lardinois, voormalig minister van Landbouw en Visserij, was in de jaren 1977-1986 voorzitter van de hoofddirectie van Rabobank Nederland. Foto coll. Rabobank Nederland.

De plattelandsbevolking had behoefte aan zo'n coöperatie, omdat ze niet financieel onafhankelijk was. Agrariërs kregen geen passende kredietmogelijkheden van de bestaande banken en waren aangewezen op leveranciers en afnemers. Deze wilden wel kredieten verstrekken, maar vaak tegen ongunstige voorwaarden. Deze toestand verslechterde eind 19de eeuw door de landbouwcrisis die West-Europa teisterde. Het systeem van Raiffeisen hield in dat personen die een bepaald geldbedrag niet direct zelf nodig hadden, dat via de krediet-coöperatie tegen een billijk tarief uitleenden aan anderen.

Het Duitse voorbeeld vond eind 19de eeuw in Nederland op veel plaatsen navolging. Hoewel de werkwijze zakelijk was, speelden ook ideële doelstellingen een rol. Zoals pater Gerlacus van den Elsen, die aan de basis stond van een aantal boerenleenbanken in het zuiden van Nederland, het indertijd uitdrukte: ‘Den woeker te weren, den landman in zijn nood bij te staan, maar ook de spaarzaamheid, naastenliefde, arbeidzaamheid en matigheid bevorderen.’

Twee groepen boerenleenbanken richtten in 1898 de Coöperatieve Centrale Raiffeisen-Bank (Utrecht) en de Coöperatieve Centrale Boerenleenbank (Eindhoven) op. Hoewel hun structuren sterk op elkaar leken, zouden de organisaties gescheiden wegen volgen. De bij Eindhoven aangesloten banken beperkten zich bijvoorbeeld nog sterker tot de landbouw. Tot in de jaren '50 bleef Eindhoven vasthouden aan het beginsel dat kredietverlening alleen

[p. 69]

openstond voor ‘landbouwers ten behoeve van hun landbouwbedrijf en verenigingen ten bate van de landbouw opgericht’. De Utrechtse organisatie verleende vanaf het begin ook krediet aan nietagrarische ondernemers, al bleef dit lange tijd van bescheiden omvang.

In de coöperatieve beweging van de 19de eeuw zat niet alleen een economisch, maar ook een sociaal en cultureel element. De zedelijke en godsdienstige verheffing van de bevolking was een motief van zowel Raiffeisen als van Van den Elsen. Wat precies de bijdrage is geweest van de boerenleenbanken aan de emancipatie van de agrarische bevolking, valt moeilijk empirisch aan te tonen. Een feit is wel dat zij zijn geslaagd in hun doel de landbouwkredietverlening te verbeteren. De boerenleenbanken

Boerenleenbank te Alkemade, circa 1961. Foto coll. Rabobank Nederland.

voorzagen in een kredietproduct waar andere marktpartijen niet of onvoldoende konden voorzien.

Anders gezegd, zij hebben onvolkomenheden aan het marktmechanisme gecorrigeerd. Het coöperatieve landbouwkrediet wordt zelfs wel de belangrijkste vernieuwing in de Nederlandse financiële structuur en de agrarische sector in de eerste helft van de 20ste eeuw genoemd.

Als goede bankiers probeerden beide organisaties in te spelen op de financiële behoeften in de landbouw. Zo participeerden de twee centrales in het Onderling Waarborgfonds voor gedupeerde landbouwers, dat na de Tweede Wereldoorlog door de overheid werd opgericht. Op die manier leverden zij onder meer een bijdrage aan de wederopbouw van boerderijen die door het oorlogsgeweld waren verwoest. ‘Onze Raiffeisenorganisatie’, zo stond in het jaarverslag van de Utrechts organisatie van 1960, ‘heeft belang bij een op gezonde basis werkende land- en tuinbouw. Het is van groot belang dat de aanpassing van het agrarisch bedrijf aan de ontwikkelingen die de industrialisatie in het economisch leven veroorzaakt, in snel tempo plaatsvindt.’

Toch was het belang van de boerenleenbanken voor de financiering van de Nederlandse landbouw een punt van discussie gaan vormen.

‘Ze collecteerden spaargeld, maar hadden zoveel drempels ingebouwd om geld te lenen, dat we hier in de polder zeiden: een kleine jongen kan het brengen, maar een grote vent kan het nog niet weghalen’, herinnert een invloedrijk bestuurder uit die jaren zich. Naar aanleiding van zulke

[p. 70]

kritiek stelden de twee centrales samen met de drie centrale landbouworganisaties de commissie-Landbouwkrediet in. Als gevolg van de aanbevelingen in het beroemde eindrapport Landbouwkrediet in Nederland in 1960 breidde de kredietverlening aan boeren en tuinders zich verder uit.

Tegelijkertijd stelde de boerenleenbanken zich steeds meer open voor niet-agrarische kredietverlening. De land- en tuinbouw werd door de toenemende industrialisatie immers relatief steeds minder belangrijk. Bovendien drong de industrialisatie ook door tot het platteland. De kredietverlening aan het niet agrarische midden- en

Raiffeisenbank te Akersloot, circa 1961. Foto coll. Rabobank Nederland.

kleinbedrijf breidde zich in deze jaren dan ook sterk uit.

In de jaren '60 en '70 was er in de Nederlandse landbouw sprake van een concentratieproces. Terwijl de werkgelegenheid en het aantal bedrijfshoofden verminderden, nam de productie en de gemiddelde bedrijfsomvang toe. Het aantal verwerkings- en afzetcoöperaties daalde van 522 in 1964 tot 289 in 1972. Door de schaalvergroting en de fusies hadden de coöperaties meer kapitaal nodig. Dit was een van de oorzaken voor de fusie tussen de Utrechtse en Eindhovense centrales in 1972.

De nieuwe Coöperatieve Centrale Raiffeisen-Boerenleenbank werd vanaf 1980 aangeduid als Rabobank Nederland.

In al die jaren is het marktaandeel van de Rabobank in de kredietverlening aan de land- en tuinbouw altijd buitengewoon groot gebleven. Vanwege de ‘industrialisatie van de landbouw’ werd deze in de jaren '70 steeds kapitaalintensiever. Als gevolg hiervan werd de financiering door de bank steeds belangrijker.

Mede dankzij het aanbod van kapitaal vanuit de Rabobanken bleef de landbouw een sterke sector. Wel viel vanaf eind jaren '70 kritiek te beluisteren op de verhouding van de winst van de bank en de toenemende moeilijkheden in deze sector. De Rabobank ontkwam in deze jaren niet aan het opzeggen van kredieten aan leden en de dwang tot verkoop van landbouwgrond of de executie van veestapels. De Rabobank probeerde echter zo lang mogelijk achter de

[p. 71]

Boerenleenbank te Nootdorp, circa 1955. Foto coll. Rabobank Nederland.

leden te blijven staan. In samenwerking met de overheid bracht zij voor specifieke problemen enkele collectieve regelingen tot stand. Het ‘gegarandeerd bijzonder bedrijfskrediet’ uit 1981 was daar een van.

Het jaar 1987 vormde een mijlpaal in de geschiedenis van de Rabobank: van alle leningen aan het bedrijfsleven waren de nietagrarische nieuwe verstrekkingen voor het eerst omvangrijker dan de agrarische. De Rabobank groeide daarna uit tot een brede financiële groep, met gespecialiseerde ondernemingen als verzekeraar Interpolis en vermogensbeheerder Robeco. Zij bedient momenteel meer dan de helft van de Nederlanders en de Nederlandse bedrijven. Ook buiten Nederland is de Rabobank Groep sterk vertegenwoordigd, vooral in de voedings- en agrisector. En nog altijd is zij voor Nederlandse boeren en tuinders veruit de belangrijkste partij. De omvang van de totale kredietverlening aan de agrarische sector bedroeg in 2002 33,4 miljard euro. Uit marktonderzoek bleek dat liefst 83 procent van de Nederlandse agrarische bedrijven de Rabobank als huisbankier beschouwde.

Literatuur

S. de Boer en C. Graafsma (red.), De andere bank: de Rabobank en het coöperatief bankieren, Utrecht 2002.

K. Sluyterman e.a., Het coöperatieve alternatief: honderd jaar Rabobank 1898-1998, Den Haag 1998.

[p. 72]

VORDEN. BOERDERIJ BIJ KASTEEL DE WILDENBORCH. CIRCA 1925

[p. 73]

EERSEL. BOERDERIJ. CIRCA 1930