Jaarboek Monumentenzorg 2003. Boerenbedrijvigheid, voortgang en behoud

[p. 52]

Boerderij Boeijink, Winterswijk-Huppel. De schouwpartij (1731) van de oude keuken in het voorhuis van de boerderij. Foto RDMZ, A.J. van der Wal, 2003.

[p. 53]

Boerderij Boeijink te Huppel, Winterswijk
De aanvaarding van een bijzondere nalatenschap
Marieke Knuijt & Johan Carel Bierens de Haan

De stichtingen Het Geldersch Landschap en Vrienden der Geldersche Kasteelen, die al ruim een halve eeuw nauw aan elkaar zijn gelieerd, beleefden de afgelopen jaren een opmerkelijke periode van verdere integratie. Thans wordt door één werkorganisatie een geschakeerd bezit beheerd, onder meer circa 10.500 hectare natuurterreinen omvattend, waaronder vele landgoederen, ruim tachtig rijksmonumenten en circa zestig gemeentelijke monumenten waarvan dertig kastelen, historische landhuizen en kasteelruïnes, een omvangrijke museale collectie en een dozijn historische tuinen en parken. In de omgeving van Winterswijk heeft Geldersch Landschap sinds 1965 ruim 350 hectare verworven. Hierbij behoren diverse scholtegoederen of delen daarvan, zoals Gossink, Boeijink-Ratum, De Haar, Kössink, Aarnink en Meerdink. Een scholtegoed is een boerengoed dat voor de eigenaar werd beheerd door een scholtis (schout), die tevens juridisch advies gaf in de hofrechtspraak en die in de loop van de tijd zelf eigenaar werd. Scholtegoederen werden bij overlijden niet onder de erven verdeeld, maar bleven als ondeelbare eenheid in de familie behouden, een traditie die in de omgeving van Winterswijk tot ver in de 20ste eeuw stand hield.

Hoewel Geldersch Landschap in de loop van zijn bestaan tientallen boerderijen verwierf, was er nooit sprake van een intact gebleven in boedel. Met de recente aanwinst van de boerderij Boeijink in het buurtschap Huppel bij Winterswijk deed deze situatie zich wel voor. Wie in Huppel het erf van het Boeijink oprijdt, betreedt een complex waar de tijd lijkt te hebben gehaperd. Het smalle, door loofbomen omringde toegangsweggetje leidt langs lege kippenhokken, een lage vervallen houten schuur en een grotere, die vermoedelijk uit de 18de eeuw stamt. Laatstgenoemde bevat een werkplaatsje dat volledig verstoft en onder de spinrag de indruk geeft dat de laatste gebruiker hier enige decennia geleden zijn handgereedschap heeft neergelegd en van zijn werk is weggelopen. Landbouwwerktuigen, roestige verfblikken, wagens en olieblikken, alles staat er onaangeroerd in die hoge ruimte, waar het licht slechts via kieren tussen planken naar binnen dringt. Op het met gras overgroeide erf staat een 19de-eeuws cementen hondenhok achteloos scheef. Het hoofdcomplex, de hallenhuisboerderij met 18de-eeuwse kern en aangebouwde schuren en stallen, is aan de hoofdgevel aan de achterzijde van de boerderij met muurankers gedateerd 1889. Oudere ingemetselde gevelstenen tonen de jaartallen 1736 en 1747 en verwijzingen naar de vroegere bewoners.

Het voorhuis herbergt een inboedel, die als een tijdcapsule is achtergebleven na het vertrek van de laatste bewoonster, eind jaren '90. Op de keukentafel staat een vuil theekopje, het doosje medicijnen geeft aan wanneer het volgende pilletje moet worden geslikt, de wijd uitstaande tandenborstel is praktisch achter de zeephouder geprikt en het bed is nog niet opgemaakt. Het markeert een eindpunt in de bewoning van de boerderij door de familie Berenschot, waarvan diverse generaties hun stempel op het complex drukten. Het hart van het woonhuis is de oude keuken met

[p. 54]

gedateerde schouw (1731) en haardplaat (circa 1700), balkenplafond en in de 19de eeuw gehoute deuren en kasten, waaronder een rijk gevulde servieskast. De overige inrichting van het voorhuis dateert overwegend uit de tweede helft van de 19de eeuw en de jaren '20 van de 20ste eeuw met latere aanpassingen en toevoegingen. Overal zijn materialen hergebruikt, zoals neogotische vloertegels, een opmerkelijk houten plafond in de gang en een lambrisering, volgens overlevering afkomstig van het afgebroken huis Waliën, dat dichtbij de boerderij lag. De ongedeelde zolderverdieping biedt een zeldzame blik op de bewoningsgeschiedenis van

Boerderij Boeijink, Winterswijk-Huppel. De achtergevel van de hallenhuisboerderij met de muurankers gedateerd 1889. Foto RDMZ, A.J. van der Wal, 2003.

een eens welvarend boerenbedrijf. Het dichtst bij de trap staan de jongste meubels, die door de laatste generatie bewoners naar zolder werden gebracht; verder weggeschoven naar achteren hun oudere voorgangers uit de 18de en de 19de eeuw.

Deze boerderij vertegenwoordigt een bijzonder historisch ensemble dat inzicht geeft in circa twee eeuwen bewoning en werken op deze plaats, waaraan de aanwezigheid van archivalia en foto's een belangrijke meerwaarde verleent. In 2001 werd dit complex, met ruim 42 hectare grond en een naastgelegen pachtboerderij, door de laatste bewoonster, mevrouw B.G. Berenschot, nagelaten aan Geldersch Landschap met als testamentaire bepaling het ‘uitdrukkelijke verzoek onroerende zaken te behouden en in stand te houden’. De stichting zag zich geplaatst voor een interessant dilemma: enerzijds kreeg deze een bezitting met een hoge ensemblewaarde van gebouw, bijgebouwen, terrein en inventaris, anderzijds was er veel achterstallig onderhoud en een verwaarloosde inboedel op deze afgelegen locatie, die moeilijk is te exploiteren. Intern werd de bijzondere omstandigheid onderkend van een dergelijk ongestoord bewaard gebleven ensemble. De verschillende mogelijkheden van behoud werden verkend, van een ‘glazen stolp’-methode tot een radicale verwijdering van interieur en inboedel. Behalve de inhoudelijke keus voor behoud van het ensemble waren de haalbaarheid van een kostbare, maar noodzakelijke restauratie van het complex en de mogelijkheden van gebruik ervan na herstel mede van doorslaggevend belang. Beide uitersten van het spectrum vielen

[p. 55]

al snel af: museale exploitatie werd als onhaalbaar en radicale opruiming met alleen behoud van het casco werd als onwenselijk beschouwd.

Hoge prioriteit kreeg het vastleggen van de aangetroffen situatie. In samenwerking met de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek en het Nederlands Openluchtmuseum zijn opmetingstekeningen, foto- en videodocumentaires gemaakt, is onderzoek naar het erf verricht en zijn interviews in voorbereiding. Op verzoek heeft de RMDZ het in- en exterieur gefotografeerd. De tweede fase omvatte de ontruiming en de schoonmaak en conservering van de collectie in het voorhuis, opgedragen aan Helicon Conservation Support. Alvorens de inventaris met vermelding van aangetroffen standplaats te verpakken, zijn elke lade, elke plank gefotografeerd. Grote voorwerpen, schilderijen, prenten en ernstig aangetaste voorwerpen van organisch materiaal zijn inmiddels getransporteerd en behandeld tegen ongedierte. Teven zijn er drie categorieën onderscheiden met als doel alle opties voor een toekomstige inrichting open te houden.

Categorie A: direct aan de familie en/of boerderij gerelateerde voorwerpen, waaronder archivalia en boeken, dan wel voorwerpen met een hoge kwaliteit gezien de context.

Categorie B: cultuurhistorisch interessante voorwerpen, niet specifiek aan de bewoners/boerderij gerelateerd en mogelijk ook interessant voor derden. Categorie C: voorwerpen waarvan behoud alleen van belang is,

Boerderij Boeijink, Winterswijk-Huppel. De naast de boerderij gelegen houten schuur. Foto RDMZ, A.J. van der Wal, 2003.

wanneer wordt gekozen voor een stolp over de huidige situatie. Als voorbeeld: een plastic cyclaam in de vensterbank, lege parfumflesjes en hedendaagse producten.

Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen hebben in 2002 in een gemeenschappelijke doelstellingennota vastgelegd dat er onder meer aandacht zal worden besteed aan de presentatie en toegankelijkheid van een aantal voorbeelden van landelijke bouwkunst inclusief het behoud van daartoe behorende roerende goederen in hun oorspronkelijke context. In het geval van de boerderij Boeijink gaat de voorkeur uit naar bewoning met behoud van de belangrijkste vertrekken, die opnieuw zullen worden ingericht zoals ze zijn aangetroffen. Zo mogelijk zal de deel met koeienstal onaangetast behouden blijven.

Een woningbouwcoöperatie heeft - rekening houdend met deze uitgangspunten - reeds belangstelling voor het complex getoond met de bedoeling er een ‘zorgboerderij’ te vestigen. In het gekozen concept zal de kwaliteit van het historisch ensemble richtinggevend zijn voor de leef- en woonomgeving van degenen die in de toekomst op het Boeijink zullen verblijven.

Wanneer de stichtingen en de toekomstige gebruiker daarin zullen slagen, wordt een reeds uit 1929 daterend statutair doel van Geldersch Landschap gediend: ‘het behoud van en de zorg voor [...] belangrijke terreinen in de provincie Gelderland met de zich daarop bevindende monumenten van geschiedenis en kunst’. De familie Berenschot had zich dat vermoedelijk niet beter kunnen wensen.

[p. 56]

DE KOOG (TEXEL). GEZICHT OP HET DORP. CIRCA 1920

[p. 57]

DEN HOORN. GEZICHT OP HET DORP. CIRCA 1925