Jaarboek Monumentenzorg 2003. Boerenbedrijvigheid, voortgang en behoud

[p. 8]

Ten geleide

Het beeld van het Nederlandse platteland is er een van weidse vergezichten, polders, bossen, maar vooral ook weilanden en akkers gestoffeerd met talloze boerderijen, waarvan het type voor de goede verstaander het landsdeel verraadt. Maar wordt het platteland nog wel door boerderijen gekarakteriseerd? Als we de cijfers mogen geloven, is dat nauwelijks nog het geval. Recent onderzoek van de Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek (SHBO) heeft aangetoond dat het aantal historische boerderijen in een angstaanjagend snel tempo afneemt. De bikkelharde cijfers zijn in de loop van het jaar al herhaaldelijk genoemd: van de 192.000 boerderijen die Nederland in 1940 telde, waren er in december 2001 nog maar 91.000 over. Dat aantal is inmiddels gestaag verder geslonken en als deze tendens zich in een zelfde tempo voortzet, resteren er in 2050 nog slechts 46.000 historische boerderijen. Maar de cijfers zijn nog dramatischer. Een in september 2003 gepubliceerd rapport door adviesbureau Natuurbouw te Den Bosch stelt dat het met de karakteristieke bijgebouwen op het boerenerf niet beter is gesteld. Een onderzoek in een twaalftal Brabantse gemeenten naar cultuurhistorisch waardevolle schuren, koetshuizen en bakhuizen heeft hen geleerd dat in vijftien jaar tijd 38 procent is verdwenen, 90 procent van de geïnventariseerde schuren leeg staat en economisch onrendabel is en bijna de helft in slechte staat van onderhoud verkeert of zelfs een bouwval is.

Landelijk gezien vallen weliswaar ruim 6400 boerderijen en agrarische bijgebouwen onder de bescherming van de Monumentenwet, maar in Zeeland - een provincie die bij uitstek toch als agrarisch te karakteriseren is - zijn dat er in totaal slechts 159. Als hier alle andere kenmerkende boerderijen en bijgebouwen zouden verdwijnen, wat blijft er dan nog van het Zeeuwse platteland over?

Het initiatief om ‘2003 - Jaar van de Boerderij’ te organiseren, geïnitieerd door de voormalige directeur van SHBO, Ellen van Olst, getuigt dan ook van visie. Dr. Christoph Machat, president van ICOMOS-CIAV (het Comité Internationale l'Architecture Vernaculaire van de International Council on Monuments and Sites), prees dit unieke initiatief, niet in de laatste plaats omdat in geen enkel ander land ter wereld ooit eerder een soortgelijke manifestatie is georganiseerd. Dit ‘Jaar van de Boerderij’, een mooiere gelegenheid om de thema-uitgave 2003 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg aan monumentale boerderijen te wijden, is nauwelijks denkbaar.

Wat met een boerderij wordt bedoeld, is beduidend minder gemakkelijk te definiëren dan dat in eerste instantie lijkt. Is het een gebouwtype? Zo wordt het immers vaak aangeduid. Menigeen spreekt over een boerderij, terwijl deze al jaren als woonboerderij of anderszins in gebruik is en er al die tijd geen spoor van enige agrarische activiteiten meer is. Zo hebben archeologen al menig boerderij opgegraven waarmee nauwelijks meer wordt bedoeld dan de sporen van een gebouwtype dat ooit heeft bestaan. Of is de boerderij juist een complex van gebouwen, erf en omliggende terreinen waarin en waarop dagelijks wordt geboerd, waar volop sprake is van boerenbedrijvigheid? De agrarische bevolking twijfelt hier niet over: een boerderij waar niet meer wordt geboerd, is door hen als boerderij afgeschreven. Deze boerderijen ‘zijn niet meer’.

Het spreekt haast voor zich dat een boerderij met boerenbedrijvigheid een enorme meerwaarde heeft ten opzichte van een herbestemd boerderijcomplex. De belevings- en authenticiteitswaarde van een

[p. 9]

gebouw met zijn oorspronkelijke bestemming is immers zo veel groter. Een boerderij zonder vee of agrarische producten is in feite nauwelijks anders dan een fabriek zonder machines, een kerk zonder gelovigen of een woonhuis zonder bewoners. De boerderij verwordt daarmee tot een bouwkundig relict, een casco dat nog slechts aan vervlogen tijden herinnert. Door herbestemming kunnen boerderijen weliswaar een nieuw leven krijgen, maar dat het karakter daardoor in de meeste gevallen sterk verandert, is een feit. Het vee en de opslag van voer en gewassen verdwijnt, en daarmee ook de bijbehorende geluiden en geuren. De erfinrichting wordt aangepast aan de nieuwe bestemming, waarbij het aantal opstallen doorgaans aanzienlijk vermindert en de traditionele erfindeling verdwijnt. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg is dan ook een vurig pleitbezorger van functiebehoud, ook voor boerderijen. Dat is immers de beste garantie voor instandhouding. Op het gebied van herbestemming van industrieel erfgoed is de RDMZ volop actief. De dienst is hierbij regelmatig op een zeer positieve manier betrokken.

Weliswaar wordt een beperkt aantal van de belangrijkste en meest toonaangevende boerderijen door de Monumentenwet beschermd, maar dit geldt niet voor de ‘bedrijvigheid’. Over de manier waarop het leven en werken op historische boerderijen is te behouden, en over de vraag of behoud wel mogelijk is, daarover verschillen de meningen. Vast staat wel dat een overvloed van lokale en nationale wet- en regelgeving de bewegingsruimte van de boeren drastisch aan banden legt en daarmee in veel gevallen verstikkend werkt, met als direct gevolg het in toenemende mate wegvallen van de agrarische bestemming.

In deze thema-uitgave Boerenbedrijvigheid, voortgang en behoud komt deze problematiek volop aan de orde. In maar liefst dertig verschillende bijdragen wordt de historische boerderij en de boerenbedrijvigheid vanuit allerlei gezichtshoeken en op verschillende schaalniveaus belicht. De landschappelijke context, de boerderijen zelf en de verschillende boerderij-onderdelen komen aan de orde, evenals de bewoners en het leven op de boerderij. Gedreven wetenschappers, politici en bestuurders komen aan het woord, evenals natuurbeschermers, monumentenzorgers en andere cultuurhoeders, en niet te vergeten ook enkele bevlogen eigenaren en bewoners. Ieder

Affiche van de Stichting 2003 Jaarboek van de boerderij. Ontwerp Brains Unlimited, Amsterdam.

van hen benadert deze materie vanuit zijn of haar eigen kennis en ervaring, waarvan een aantal met een sterk persoonlijke visie.

De redactie is verheugd dat de directie van de RDMZ het eerste exemplaar van Boerenbedrijvigheid, voortgang en behoud aan de Vereniging Natuurmonumenten aanbiedt. Door haar bezit van tweehonderd historische boerderijen behoort Natuurmonumenten zonder meer tot de grootste eigenaren van boerderijen in ons land. Natuurmonumenten hanteert de stelling dat ‘de liefde van de bewoners onmisbaar [is] voor het behoud daarvan.’ Dit vertaalt zich in toenemende mate in de bijzondere manier van omgang door de vereniging met haar panden en hun omgeving, zelfs wanneer het geen geregistreerde monumenten betreft.

Namens de redactie,
Eloy Koldeweij

[p. 10]

WESTWOUD, OUDIJK 9. HOEVE VREDEBEST. 1917

[p. 11]

STRIJEN, KOOILANDSEDIJK 33. INRIJHEK VAN HOEVE WAALENBURG. 1942

[p. 12]

Hoogmade, boerderij Boskade 11. Foto RDMZ, 1958.