Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 192]

Genadendal. Old Mission Warf.

Project ‘Restauratie Genadendal’
Job Roos en Ron van Oers

Op 20 juli 2001 keurde de Nederlandse minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap het projectvoorstel voor de restauratie van Genadendal in Zuid-Afrika goed, opgezet door de Technische Universiteit Delft in samenwerking met haar Zuid-Afrikaanse tegenhanger, the Western Cape Cultural Commission (WCCC). Er werd een subsidie van ruim één miljoen euro toegekend om de historische gebouwen en het landschap van Genadendal, een 19de-eeuws Moravische zendingspost in de West-Kaapse provincie, te restaureren.

Na jaren van voorbereidingen om het eerste idee te ontwikkelen tot een praktisch project en voldoende fondsen voor de tenuitvoerbrenging te verkrijgen, was de goedkeuring een heuglijk moment en reden voor een viering. Tegelijkertijd heerste er diepe droefenis aangezien het project verder zou moeten gaan zonder de man wiens geesteskind het eigenlijk was: prof. dr. ir. Frits van Voorden.

Tijdens een rondreis door de omgeving van Kaapstad in 1996 is het idee voor het project ontstaan en in de hierop volgende jaren heeft het zich langzaam ontwikkeld met de hulp en steun van onze Zuid-Afrikaanse collega's. Tijdens de begrafenis van Frits, 1 december 2001, is stilgestaan bij de liefde die Frits voelde voor Zuid-Afrika - en bij het feit dat vooral Genadendal zijn hart had gestolen.

De ontwikkeling van dit project kwam rechtstreeks uit zijn hart, met een oprecht geloof in de schoonheid van Genadendal, het belang van zijn erfgoed en de noodzaak het onder de aandacht te brengen voor restauratie en conservatie. Het project zal uitgevoerd worden met deze gedachten in het hoofd.

Project Restauratie Genadendal

Projectomschrijving

Het restauratieproject van de zendingspost van Genadendal berust oorspronkelijk op een Zuid-Afrikaans

[p. 193]

initiatief. Genadendal heeft een rijke historie en staat al lange tijd in de belangstelling. De missiepost is al meer dan twintig jaar onderwerp van casestudies, onder andere aan de Universiteit van Kaapstad. Hoewel oorspronkelijk ondersteund door de RDMZ in Zeist, zijn de plannen voor technische ondersteuning uit Nederland en medefinanciering ten behoeve van de restauratieactiviteiten verder ontwikkeld aan de Technische Universiteit Delft (TUD).

Sinds de tweede helft van de jaren negentig werken de TUD en de Western Cape Cultural Commission (WCCC) samen aan het ontwikkelen van een standpunt ten aanzien van de verbetering en restauratie van de historische kern van Genadendal in de Overberg. Tijdens dit proces zijn afgevaardigden van de Genadendalgemeenschap geraadpleegd. De missiepost wordt gezien als gemeenschappelijk cultureel erfgoed van zowel Nederland als Zuid-Afrika, aangezien de hoofdzetel van de Moravische Kerk in Zeist nauw verbonden is met de historische Moravische gezantschapsvestigingen van de West-Kaap en in het bijzonder met Genadendal. Vanwege het positieve werk dat verricht werd door de Moravische Kerk met betrekking tot slaven in dienst van de Nederlandse West-Indische Compagnie in de westelijke Indiën, werd het de kerk toegestaan missionarissen te zenden naar de West-Kaap, die op dat moment onder het gezag van de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie stond.

Genadendal, de oudste Moravische zendingspost in Zuid-Afrika, omvat een rijke religieuze geschiedenis die teruggaat tot 1738. George Schmidt, een Moravische zendeling van Duitse afkomst, kwam hier om de verarmde en verjaagde Khoi-mensen te dienen, die op dat moment met uitsterven bedreigd werden. Afgezien van het feit dat het de oudste en cultureel belangrijkste zendelingenvestiging is in Zuid-Afrika, is er een aantal redenen die de keuze rechtvaardigen om in Genadendal te beginnen met de tenuitvoerbrenging van een geïntegreerd langetermijnconserveringsplan. In het definitieve rapport over het Zendelingen Vestigingen Onderzoeks Project, opgesteld door de Universiteit van Kaapstad, zijn de volgende zes overwegingen beschreven:¹

1.	Genadendal kent veel van de ontwikkelingsproblemen die kenmerkend zijn voor missievestigingen, zoals hoge werkeloosheid (wat vele economisch actieve mensen dwingt elders werk te zoeken, terwijl de heel jonge mensen en de ouderen achterblijven) en verwaarloosde lokale landbouwpraktijken.
2.	De vestiging heeft een lange geschiedenis van diverse interventies, veelal uitgevoerd op een ongecoördineerde, ad hoc wijze, waaronder voortdurende initiatieven ter verbetering van de

1 Van Mission Settlements in South Africa - Final Report, Volume 3: Genadendal, by D. and V. Japha, L. Le Grange and F. Todeschini, University of Cape Town, May 1995, pp. 2-3. / D. Japha, V. Japha, L. Le Grange en F. Todeschini, Mission Settlements in South Africa - Final Report, Volume 3: Genadendal, University of Cape Town, May 1995, pp. 2-3.

[p. 194]

	infrastructuur en de ontwikkeling van nieuwe gebieden die geïntegreerd zouden kunnen worden in een allesomvattend ontwerp.
3.	Groter Genadendal wordt geconfronteerd met meer algemene problemen met betrekking tot zijn natuurlijke en cultureel aangepaste landschappen, inclusief de onderbenutting en lage opbrengsten van landbouwgronden, de verspreiding van uitheemse plantensoorten en de achteruitgang van het historische irrigatiesysteem in de vallei.
4.	Er is een lange geschiedenis van conserveringspogingen, waaronder het etablissement van de Moravian Mission Trust Fund en daaropvolgende conserveringsprojecten op de missionwerf vanaf 1986 met de restauraties van verschillende gebouwen, de oprichting van het Zendelingen Museum en de vestiging van een kinderdagverblijf.
5.	Genadendal heeft het voordeel dat het reeds wettelijk aangewezen is als zogenaamd stadsgebied, wat inhoudt dat er verschillende mogelijkheden zijn om aanspraak te maken op middelen, waardoor een benadering via multi-resource-makelaardij haalbaar werd om een geïntegreerd conserverings- en ontwikkelingsplan te financieren.
6.	Het Genadendalgebied heeft de potentie zich langdurig en geïntegreerd te ontwikkelen, omdat het gunstig gelegen is ten opzichte van belangrijke transportroutes binnen het gebied van de West-Kaap, wat het goed toegankelijk maakt voor de regionale markt en de toeristen. De marketing van de cultuurhistorische bronnen van de vestiging, de handhaving en voorzichtige ontwikkeling van recreatieve mogelijkheden en ecotoerisme, de ontwikkeling van kleinschalige landbouw en misschien zelfs van commerciële boerenbedrijven, dit alles zou geëxploiteerd kunnen worden.

Kort samengevat: de nodige ‘commitment’, de infrastructuur en de mogelijkheden voor een complexe, langlopende restauratie waren alle in Genadendal aanwezig, waardoor het project in aanmerking kwam voor een subsidie van de Nederlandse regering.

Identificatie van het onroerend goed

Tegen het eind van de achttiende eeuw werden de Khoi in het Overberg-gebied in toenemende mate bedreigd door de koloniale vestiging en wetgeving, waardoor hun geleidelijk aan hun voorouderlijk land ontnomen werd. Vestiging bij een zendingspost als Genadendal werd een haalbaar alternatief voor opname in het koloniale arbeidsproces. Uit bronnen blijkt dat omstreeks 1798 ongeveer achthonderd Khoi zich bij Genadendal gevestigd hadden, waar zij leefden in een stuk of tweehonderd gevlochten en geschilderde woningen, elk met een eigen tuin. De ontwikkeling verliep snel tot ruim in de 19de eeuw. De bevolking verdrievoudigde tussen 1806 en 1855, toen wetgevingen als de ‘Hottentot Wet’ en de latere vrijlating van slaven meer mensen naar de zendingspost brachten.²

Fransen en Cook maakten in 1980 een inventarisatie van de oude gebouwen in de Kaap(provincie). Deze inventarisatie voorziet in een duidelijke omschrijving van Genadendal, inclusief twee plattegronden: één van de complete vestiging in het landschap en één van de kern, de kerk werf. De tekst en plattegronden worden hieronder weergegeven.³

Genadendal, oorspronkelijk Baviaanskloof geheten, is de oudste zendingspost in de Kaap. In 1737 arriveerde Georg Schmidt, een Moravische missionair uit Duitsland, in de Kaap in een poging de Hottentotten te bekeren tot het Christendom. Hij vestigde zich in een kloof aan de voet van het Sonderend Gebergte, het huidige Genadendal. Schmidt was echter niet aangesteld tot geestelijke en raakte later uit de gratie bij de Nederlandse Gereformeerde Kerk, omdat hij bekeerlingen doopte en de Kerk volhield dat hij daar niet toe gemachtigd was. Uiteindelijk keerde hij, begin 1744, terug naar Europa. In 1791 kreeg de Moravische Gemeenschap weer toestemming zendelingen naar de Kaap te sturen, en in 1792 arriveerden drie mannen - Marsveld, Schwinn en Kühnel. Zij vestigden zich in Baviaanskloof en namen Schmidts werk weer op, waar ze na een halve eeuw nog steeds sporen van terug vonden. Al snel ontstond aan de bovenzijde van de smalle kloof een dorpje met een kerk, een school, een molen en een klein fabriekje dat eenvoudige dolken produceerde, die Herrnhüttermessen genoemd worden.

In 1803 maakte commissaris-generaal J.A. de Mist een rondreis door de Kaap. Hij bezocht onder andere Baviaanskloof, waar hij, slechts elf jaar na de stichting, een gemeenschap van ruim duizend mensen aantrof. In 1806 bevestigde generaal Janssens de nieuwe naam die door de zendelingen aan het gebied gegeven was, namelijk Genadendal.

Tegenwoordig leven er ongeveer (vijf- in plaats van) drie-(zoals in 1980, RvO⁴) duizend mensen in de vallei,

2 Mission Settlements in South Africa (1995) p. 26. / Japha e.a. p. 26.

3 H. Fransen, H. en M.A. Cook, The Old Buildings of the Cape, Cape Town 1980, pp. 339-340.

4 Mission Settlements in South Africa (1995) p. 1. / Japha e.a. p. 1.

[p. 195]

Genadendal. Plattegrond van het dorp, ontwikkeld langs de twee parallel lopende entreewegen. Vanuit een ruimtelijk zicht vormen beide ‘vleugels’ een introductie naar het eigenlijke centrum. Uit: Fransen & Cook.

[p. 196]

Genadendal. Plattegrond van de kerk werf. Uit: Fransen & Cook.

[p. 197]

meestal in huisjes, bestaande uit twee of drie kamers, overkapt met een rieten dak, die grotendeels dateren uit de eerste helft van de eeuw waarin de nederzetting is ontstaan, terwijl er tot kort geleden nieuwe huizen zijn gebouwd in dezelfde stijl. Zij zijn geplaatst op een vlakke rand aan weerszijde van de vallei, zodat de beide helften van het dorp een nauw hoefijzer vormen en daar, aan het hoofd van het dorp waar de beide helften elkaar ontmoeten en de waterstroom kruisen, bevindt zich de oorspronkelijke zendingspost. Deze omvat een van de belangrijkste concentraties 19de-eeuwse architectuur in de Kaap. In de schaduw van reusachtige eikenbomen staat het hart van het dorp, in 1816 gedocumenteerd door Melvill, nog vrijwel geheel intact. De nummers tussen haakjes verwijzen naar de bijbehorende plattegronden p. 339.

Vanwege de geïsoleerde positie van Genadendal aan de voet van de bergketen is het karakter van deze afgezonderd gelegen plaats goed bewaard gebleven. De plattegrond van de vestiging, door Fransen en Cook aangehaald als nauw hoefijzer, is tegelijkertijd eenvoudig en verfijnd. De daadwerkelijke missionarispost, de werf met de kerk en de meeste andere belangrijke gebouwen, zijn gesitueerd op een prominente plaats in het centrum, als een landhuis op zijn omringende grond. De residentiële gebouwen van het dorp zijn ontwikkeld langs twee parallelle toegangswegen; in ruimtelijk opzicht vormen zij een introductie naar het wezenlijke centrum. Het gebied tussen de twee delen van het dorp is ietwat lager gelegen, in een vallei waar de Baviaans Rivier stroomt, die mooie vista's tussen de beide delen verzorgt. De vallei is onderverdeeld in privé-tuinen die gebruikt worden voor het telen van gewassen en groentes. Dit systeem van overtuinen - kleine privé-tuintjes aan de andere kant van de weg tegenover de huizen - lijkt op dat van Nederlandse dorpen.⁵ Dit systeem werkt echter nauwelijks meer en het landschap is aanzienlijk in verval geraakt.

De westelijke toegangsweg, de Bergstraat, is minder ontwikkeld dan de oostelijke weg, de Volksstraat. Vanuit sociaal oogpunt is de Volksstraat een ‘betere wijk’ dan de Bergstraat. Dit is echter niet op te maken uit de architectonische compositie: de gebouwen aan de Bergstraat en daarachter zijn redelijk goed onderhouden, zij het dat de huizen te klein en onpraktisch zijn. Tevens ziet de openbare ruimte in het westelijke deel er beter verzorgd uit dan in het oostelijke deel. De cultuurhistorische betekenis van de gebouwen is duidelijk, aangezien zij residentiële woningen vertegenwoordigen, gebouwd in het begin van de 19de eeuw met uitermate kwetsbare materialen: muren van klei en daken van riet of stro.

De gebouwen in het huidige centrum, de kerk werf, zijn gestructureerd aan de hand van hetzelfde schema als de kolonie in het groot, een nauw hoefijzer, alleen op een wat kleinere schaal. De kerk werf bestaande uit de kerk, de openbare omgeving met klokkentoren, het dorpsmuseum (twee gebouwen), een collectie historische gebouwen met hun tuinen, welke geassocieerd worden met de kerk, de molen, het kinderdagverblijf en het kerkhof. Aan de westkant van het centrum ligt het kerkhof in het open landschap; aan de andere kant, in het noordoostelijke gedeelte ligt een omheinde school.

De restauratie en de rehabilitatie van Genadendal verdienen extra nadruk gezien het feit dat de architecturale monumenten van de koloniale periode in de Westelijke Provincie van de Kaap altijd voldoende zijn beschermd en goed bewaard zijn gebleven. De missiepost bestaat uit kwetsbare residentiële huizen in een uithoek van het stedelijke gedeelte en is een uitstekend voorbeeld van een vroeg gebouwde, nog steeds functionerende multiculturele gemeenschap. ‘Met zorg voor de restauratie’, zoals Van Voorden het zei in 1996, ‘de uitdaging is niet om alleen de meest belangrijke monumenten te restaureren (lees: de werf), maar om het specifiek sociaalfunctionele, ruimtelijke en milieukwaliteit van de complete nederzetting te handhaven’. Dit vereist zowel uitzonderlijke institutionele als professionele inspanningen. Het gevaar bestaat dat de ogenschijnlijk onbelangrijke huizen in de twee delen van de nederzetting worden gesloopt en vervangen door nieuwe appartementen en vakantiehuizen. Zo'n proces zou onomkeerbare schade brengen aan dit zeldzame culturele erfgoed.⁶ Conserveringsrichtlijnen dienen nodig te worden opgesteld om het karakter van de historische huizen in het dorp te behouden en om ervoor te zorgen dat de bestaande huizen op de juiste wijze worden gerenoveerd. Op dit moment wordt er al op de hiervoor genoemde manier vernieuwd en hierdoor worden de oorspronkelijke, armere bewoners ‘vervangen’ door een nieuwe middenklasse en door ‘bezoekers’ van buiten de stad. Een dergelijke manier van renoveren heeft al plaatsgevonden nabij Greyton en kan gelden als een waarschuwing.

5 F.W. van Voorden, Reports of the Visit te/to Genadendal on 21 July 1996, Delft University of Technology, 9 September 1996, pp. 3 en 7.

6 Van Voorden (1996) p. 1.

[p. 198]

Genadendal. Old house Bergstreet.

Projectopzet

In mei 2001 is er een businessplan voorgelegd aan het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, inzake een subsidieaanvraag onder het zogenoemde HGIS-C-fonds (Homogene Groep voor Internationale Samenwerking-Cultuur). Het voorstel omvat de volgende gebieden:

•	Sociaal-culturele en economische functies van Genadendal zullen worden ontwikkeld door de verbetering en restauratie van historische gebouwen op het kerk werf-terrein en van residentiële gebouwen in het dorp.
•	Het cultuurhistorisch landschap zal worden verbeterd.
•	Lokale, traditionele arbeid zal worden gebruikt in het restauratieproces. Hierdoor wordt gebruikgemaakt van de praktische vaardigheden en de nodige werkgelegenheid in de gemeenschap.
•	Trainingsprogramma's betreffende de integratie van wederzijdse erfenis tussen Zuid-Afrika en Nederland zullen worden ontwikkeld en worden gepresenteerd. Deze zullen werkgroepen, masterclasses en symposia over Zuid-Afrikaanse tertiaire instellingen (UCT in het bijzonder) en Nederlandse instellingen (TUD) omvatten.
•	Vakmensen gespecialiseerd in historische arbeid, zoals het maken van Hernhuttermessen, zullen worden getraind en aangestuurd.
•	Bekwaamheidstraining in ondernemersschap en het doen van zaken zal worden georganiseerd.
•	Kleinschalige arbeid en toerisme zullen gestimuleerd worden in het proces (gastverblijven samen met andere toeristische attracties zullen worden gepland).
•	Cultureel toerisme zal via marketing onder de aandacht worden gebracht om het Genadendal toeristisch aantrekkelijker te maken.

Gezien de hechte relatie tussen de drie elementen van de historische nederzetting en hun geconserveerde staat

[p. 199]

werd het project akkoord bevonden door het Project Management Team dat eerst een globale en geïntegreerde toenadering naar de herstelling van de complete nederzetting - wat omvat de kerk werf, residentieel dorp (gebouwen en wegen) en het landschap samen - nodig om te ontwikkelen voordat er een voor Genadendal van het Master Plan (met inbegrip van behoud, restauratie, onderhoud en bestuursactiviteiten) zal worden ontworpen. Als deel van de procedure om een restauratiearchitect voor het Project te selecteren Genadendal, werd een dergelijke visie voor een geïntegreerde benadering gevraagd van de concurrerende architecten. Op basis van deze visie, die in april 2002 aan het Team van de Projectleiding werd voorgesteld, werd architect Lucien le Grange aangewezen om het project uit te voeren. De vergaderingen met Lucien le Grange om projectopstelling en -uitvoering in detail te bespreken zijn gepland voor juli 2002.