Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 200]

De Pyramide van Austerlitz, een subliem Frans gedenkteken
Ronald Blijdenstijn

‘Waarom verre reizen maken, als ge zo dicht bij de hand, 'n “Pyramide” kunt beklimmen, Enig in uw Vaderland?’

Met dit kreupelrijm maakte de uitspanning ‘De Pyramide van Austerlitz’ in 1954 reclame voor het gelijknamige monument, dat door schoolreisjes bij generaties Nederlanders een grote bekendheid heeft gekregen. Een uitgesleten molshoop met een obelisk erop, onzichtbaar verscholen in de bossen van de Utrechtse Heuvelrug is al wat rest van dit unieke gedenkteken uit de Franse Tijd.

In 2004, precies tweehonderd jaar na de oprichting ervan, zal de Pyramide weer in oorspronkelijke gedaante herrezen zijn. De restauratie, die al begonnen is met een kaalslag op en rond de Pyramide, is mogelijk gemaakt door bijdragen van de provincie, de eigenaar Landgoed Den Treek-Henschoten, het Prins Bernhard Cultuurfonds en het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.

Duurzaam monument

‘Dat wonder der woestijn, de Pyramide, niet van Gizeh, maar van Austerlitz’, aldus een gids uit 1900, werd op 21 oktober 1804 met groots vuurwerk en diner ingewijd. Als woestijndecor diende hier de uitgestrekte heidevelden, waar de Pyramide destijds van grote afstand zichtbaar was.

Het idee kwarn van de Franse generaal Auguste de Marmont, die door Napoleon aangesteld was als dertigjarige opperbevelhebber van de Bataafse Republiek. Voorjaar 1804 vertrok hij met 18.000 man naar de hei tussen Zeist en Woudenberg.

Hier legde hij een drie kilometer lang trainingskamp aan voor zijn nieuwe leger, dat op een mogelijke Engelse invasie voorbereid moest worden.

Het strategisch centraal in Nederland gelegen kamp met oefenterrein van 240 hectare werd tot Frans grondgebied verklaard. Marketensters, drankhandelaars en andere kooplieden bedienden de soldaten in dit belastingparadijs. De grootse legermanoeuvres trokken duizenden toeristen.

Vanwege het mooie najaarsweer besloot Marmont wat langer te blijven en zijn mannen aan het werk te houden met de oprichting van het gedenkteken. Binnen een maand was de 23 meter hoge aarden Pyramide en een 13 meter hoge houten obelisk voltooid. De vier zijden aan de basis waren 48 meter lang en als hellingshoek werd 45 graden genomen. Het terrein rondom de Pyramide kreeg een afbakening in de vorm van een droge gracht. Precies tegenover een hoekpunt van de Pyramide kwam een toegangshek met bruggetje over de gracht.

De ijdele generaal schreef later (Mémoires, 1857) over zijn beweegredenen: ‘(...) een duurzaam monument dat de komende eeuwen herinnert aan ons verblijf op deze vlakte en dat de herinnering levend houdt aan de overwinningen die Frankrijk en zijn bevelhebber zo beroemd hebben gemaakt.’ Maar bovenal wilde hij hiermee zijn naam ‘conserveren in streken waar ik geheerst heb’. Toen koning Lodewijk Napoleon in 1806 bepaalde dat zijn Marmontberg voortaan Pyramide van Austerlitz zou heten naar de overwinning die zijn grote broer bij de gelijknamige plaats in 1805 behaalde, reageerde Marmont dan ook uiterst verbolgen.

Europese piramide

Zowel locatie als vorm van het gedenkteken waren doordacht gekozen. Marmont wilde geen kunstobject, maar een opmerkelijke massa die zich als baken en uitzichtpunt van verre manifesteerde en die een symbool was voor de grootsheid van Frankrijk.

Zijn grote voorbeeld was de piramide van Gizeh, die hij tijdens zijn Egyptische veldtocht met Napoleon in 1798 van nabij had aanschouwd. De door erosie ontstane getrapte opbouw van Gizeh kopieerde hij door een veertigtal treden van heideplaggen te maken. Een eigen toevoeging was het omloopplateau met

[p. 201]

Austerlitz. De Pyramide kort na de oprichting in 1804 door generaal Marmont en zijn soldaten. Gravure door Baltard, circa 1806. Atlas van Stolk, Rotterdam.

een houten obelisk erop als uitzichttoren. Als motief symboliseerde de obelisk ook de keizerlijke macht van Napoleon, als overwinningsteken in navolging van het Romeinse Rijk. Op de vier grote gedenkstenen, die in 1805 aan de hellingbanen werden bevestigd, kon men onder meer lezen dat de Pyramide aan Napoleon was opgedragen als keizer van Frankrijk. De Pyramide van Austerlitz is in zijn soort uniek in Europa. De egyptomania

De Pyramide in restauratie. De Frans-Nederlandse versie van de grote Egyptische piramide van Gizeh. De vliegdennen staan hier voor de palmbomen op het pakje van een bekend sigarettenmerk. Foto auteur, 2002.

die zich als nieuwe decoratieve mode in Europa verspreidde, bleef beperkt tot interieurs, grafmonumenten en niet uitgevoerde ontwerpen, zoals het monument bij Mont-Cernis van Abraham van der Hart uit 1814 in de vorm van een piramide.

Middelpunt van Nederland

De Pyramide staat centraal in Nederland op een van de hoogste toppen van de Utrechtse Heuvelrug (49,6 meter + NAP). Bronnen vertellen dat van hieruit de toenmalige Zuiderzee zichtbaar was en dat zelfs het zicht tot Holland, Brabant en de Duitse grens reikte. Een boeiende studie van de TU Delft (Frits van Voorden en Mohammed Sabet) veronderstelt een ‘Grand Design’ achter het unieke monument als middelpunt van het omringende cultuurlandschap. Niet de Onze-Lieve-Vrouwekerktoren van Amersfoort, die in 1802 was gekozen als het centrale geodetische punt van de nieuwe driehoeksmeting, zou het middelpunt van Nederland zijn, maar de Pyramide van Austerlitz. Er zou hier ook voor het eerst sprake zijn geweest van de introductie van het metrieke stelsel in ons land. Bovendien zou de Pyramide zo zijn geplaatst, dat de trapopgang van één zijde (zuidwest) precies in de denkbeeldige lijn ligt naar het observatorium van de destijds vastgestelde nulmeridiaan van Parijs. De studie gaat nog veel verder door lijnrelaties met het oosten te leggen, naar Jeruzalem en Gizeh.

Hoe het ook zij, de Pyramide van Austerlitz is een tot de verbeelding sprekend monument van Franse ingenieurskunst in ons land.