Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 178]

Goor. Gietijzeren grafmonument van Thomas Ainsworth, 1841. Foto A.J. van der Wal, RDMZ 1983.

[p. 179]

Nederlandse vindingen in Japan
Dirk J. de Vries

Vorming van vakmensen en verspreiding van kennis vond vanouds vooral mondeling plaats, zowel in Europa als elders. Afgezien van de laatste twee eeuwen is het moeilijk na te gaan waar en wanneer een technische verbetering zich voordeed. Er was intensief handelsverkeer en vaklieden bewogen zich soms over grote afstand. Het inschakelen van ervaren meesters uit andere streken was al heel vroeg gebruikelijk als het ging om de oplossing van een technisch probleem. Binnen Europa konden de lokale omstandigheden aanzienlijk verschillen, zo ook de stand van kennis. Nederland liep in de 19de eeuw achter met de industrialisatie en keek daarom veel af van het voorbeeld Engeland. Door het inhuren van experts kon bijvoorbeeld de textielindustrie van Twente gemechaniseerd worden. Het dankbare Overijssel eerde Thomas Ainsworth, ‘en groot industrieel genie’ en een ‘nuttig man’, op gepaste wijze met een gietijzeren grafmonument in Goor.¹ Het inhuren van kennis komt voort uit de behoefte zelf te kunnen produceren in plaats van goederen te importeren.

1 F.W.W.H. van Coeverden, Goor en Thomas Ainsworth, Goor 1983.

Handelsgoederen

In de 17de eeuw omvatte de zeevaart inmiddels vrijwel de hele aarde en verzorgde vrijwel alle transport over grote afstand. Vanaf die tijd bewonderde men in Europa oosterse producten om hun kwaliteit en schoonheid. Zeer gewaardeerd was bijvoorbeeld het lakwerk: ‘In de kunst van verlakken zijn de Japanneezen en de Chineezen tot nu toe niet geëvenaard; men zou bijna zeggen niet te evenaren. En als wij zeggen: bijna niet te evenaren, dan ligt de oorzaak daarin, dat hun grondstof, de natuurlijke lakvernis, eerst uit Oost-Azië zou moeten worden aangevoerd, en dat de lastige en tijdroovende bewerkingen, bij de in Europa hoogere arbeidsloonen, zoo duur zouden worden, dat aan de aanwending daarvan niet kan worden gedacht’.²

Nog gewilder was het Aziatische porselein dat kaolien bevat en in de 18de eeuw van westerse voorstellingen voorzien kon zijn, bijvoorbeeld die van Jan Luyken.³ In dezelfde periode werden technisch gezien minderwaardige Delftse kopjes echter voor Japanse theeceremonies gebruikt.⁴ Deze export van Delfts aardewerk lijkt water naar de zee dragen, maar heeft ongetwijfeld te maken met uitstraling en status, zoals ook van goudleer uitging. Intussen deed men in Delft ernstige pogingen om oosters porselein te imiteren, zoals ook de Engelsen met het gelige beender porselein of de Fransen met hun fritten aardewerk. Deze producten lijken op echt porselein maar evenaren nimmer de hardheid en transparantie daarvan.⁵

De VOC had aanvankelijk een exclusieve handelsrelatie met Japan. In de 19de eeuw werd dat land echter verder opengelegd, o.a. dankzij industrialisatie en wereldtentoonstellingen: ‘Het groote, onvergankelijke voordeel van de eerste Wereld-Tentoonstelling te Londen in 1851, is daarin gelegen, dat wij Europeanen daar leerden inzien hoe in ons geheele werelddeel de ornamenteele kunst werd verwaarloosd en hoe hoog de Oostersche volken toen in dat opzicht boven ons stonden’.⁶

Na 250 jaar van afzondering werd het Shogunaat in 1853 en 1858 gedwongen om afspraken met de geïndustrialiseerde landen te maken. Dit ging niet van harte omdat de Japanners de voorwaarden ongunstig vonden en aantasting van de soevereiniteit gevreesd werd.⁷

2 B. Bucher, De Kunstnijverheid. Hand- en studieboekje, tevens vademecum voor bezoekers van musea en tentoonstellingen, Haarlem 1905, p. 103 (3de druk, door J.W.H. Berden vertaald uit het Duits).

3 C.J.A. Jörg, Wisselwerkingen. Rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de Materiële Geschiedenis van de Wisselwerking tussen Azië en Europa aan de Faculteit der Letteren van de Rijksuniversiteit Leiden op 12 juni 1998.

4 Idem, p. 24.

5 Idem, p. 159.

6 Bucher 1905, 2.

7 Y. Kamibayashi, Johannis de Rijke, de ingenieur die de Japanse rivieren weer tot leven bracht, Zutphen 1999, p. 34.

Expertise

Niet alles wat de Japanners maakten was superieur. De gesloten Japanse maatschappij kende weliswaar interne innovaties maar bleef goeddeels verstoten van westerse kennis en industriële productietechnieken. Op verschillende manieren wisten de Japanners zich een aantal westerse verworvenheden eigen te maken. Dat kon door middel van literatuurstudie waartoe in de

[p. 180]

18de eeuw reeds een centrum was opgericht in de stad Osaka.⁸ Om door te dringen in westerse wetenschappen en technieken bediende men zich daarbij van het Nederlands. De eerste stap was derhalve studie van het Nederlands, rangaku genaamd. Theoretisch hield de staat toezicht op de import en het gebruik van boeken uit Nederland. In de praktijk werd door lokale machthebbers echter vrijelijk geput uit de kennis die opgeslagen lag: ‘By the 1830s rangaku had become such a rage among bright young men that, in the absence of a formal education system, they went about paying private scholars to take them into their homes and teach them Dutch’.

Hoewel de centrale overheid doorgaans de initiatieven nam, konden de lokale heren ook financiële steun geven aan verbeteringen van de infrastructuur. Dankzij de aanwezigheid van Nederlandse ingenieurs werden Japanse rivieren en havens in de tweede helft van de 19de eeuw succesvol verbeterd. Omdat Japan niet over hoger opgeleide wetenschappers beschikte, ging de Meiji-regering vanaf 1868 over tot het tijdelijk aanstellen van buitenlandse deskundigen totdat er voldoende Japanners beschikbaar waren. Buitenlanders werden telkens voor enkele jaren aangesteld tegen salarissen die aanzienlijk hoger waren dan in Europa of de Verenigde Staten.⁹

In vergelijking met de grote westerse mogendheden was de Nederlandse inbreng bescheiden maar toch opmerkelijk.¹⁰ Mogelijk vanwege de oudere contacten functioneerde Nederland als een soort gidsland. Als leidende industriële natie blonk Groot Brittannië op tal van terreinen uit, zoals spoorwegen, telegraaf, bouw van schepen en vuurtorens en inrichting van het technisch onderwijs, terwijl de Fransen adviezen gaven om het militaire en juridische systeem te verbeteren, een scheepsdok te bouwen en een tolkenschool op te richten.¹¹ De Japanse elite studeerde bij voorkeur medicijnen in Duitsland; ook Nederlandse artsen hadden in Japan een goede reputatie.¹² Beide nationaliteiten worden vertegenwoordigd in de persoon van Von Siebold die eerder in Japan werkzaam was.

Aan de hand van drie voorbeelden uit verschillende sectoren zal de invloed van Nederland op Japan behandeld worden. Zij tonen hoe, naast de vertrouwde handel in goederen, kennis verkregen werd door middel van literatuurstudie, het inhuren van deskundigen en het afkijken, spioneren zo men wil.¹³ Toch ging de overname van kennis meestal gepaard met aanpassing aan de gewenste, lokale omstandigheden.

8 D. Finn, Meiji Reviseted. The Sites of Victorian Japan, New York 1995, p. 6.

9 In dit opzicht is er een groot verschil tussen Kamibayashi 1999 die berekende dat men 10-20 maal zo veel verdiende als in Nederland (49) en Van Gasteren e.a., In een Japanse stroomversnelling. Berichten van Nederlandse watermannen - rijswerkers, ingenieurs, werkbazen - 1872-1903, Amsterdam Zutphen 2000, waarin K. Kazuo en B. Toussaint in hoofdst. 3 uitgaan van van ongeveer 2 maal zoveel (79).

10 Van Gasteren e.a. 2000, pp. 75-77.

11 Van Gasteren e.a. 2000, pp. 75-88.

12 Van Gasteren e.a. 2000, pp. 94-95.

13 Vergelijk dit met L.A. van Gasteren, e.a. 2000, p. 99.

Golfpannen

Net als in de omringende landen kende Nederland in de middeleeuwen naast stro/riet en leien twee typen dakbedekking van gebakken klei. In het westen en zuiden gebruikte men daktegels terwijl het oosten en noorden zich bedienden van onder- en bovenpannen. Hoewel daktegels in de laatstgenoemde streek niet onbekend waren, overheersten daar de pannen, vergelijkbaar met Noord-Duitsland of het gebied rond de Middellandse zee. Al deze pannen dragen specifieke, regionale kenmerken waarbij de coherentie in vorm en maat per gebied opmerkelijk is. Over het hoe en waarom van de grenzen tussen pannen en daktegels is niet zomaar een antwoord te geven. In Nederland gaat het bovendien om een reconstructie aan de hand van bodemvondsten en vermeldingen in archiefstukken. Gemeenschappelijk kenmerk van beide systemen (en leien) is de dubbele dekking en het daarmee gepaard gaande grote gewicht van het dak. In Nederland ging het middeleeuwse daklandschap geleidelijk, maar uiteindelijk volledig verloren sinds de opkomst van de golfpan in de 16de eeuw.

De golfpan is een enkeldekker, de vereniging van een onderpan en een bovenpan. De aangehechte, afdekkende strook vormt, evolutionair gezien, de laatste herinnering aan de afzonderlijke bovenpan. Die strook gaf naam aan voorlopers die quackpan (Zwolle 1466), na 1500 brede pan of vleugelpan genoemd werden.¹⁴ We komen ze tegen in de IJsselstreek, een gebied waar onder- en bovenpannen verplicht gesteld en gesubsidieerd werden door de stadsbesturen.¹⁵ Rond het midden van de 16de eeuw werden overal in Nederland pannen gebruikt die dunner dan de voornoemde prototypes waren. Hoewel men verschillende lengtematen, rood, geglazuurd of grijs onderscheidde, was de standaard golfpan geboren. De Oud-Hollandse pan bleef tot de 19de eeuw ongewijzigd. Elders in Europa wordt dit type Hollandse pan genoemd. Vanaf de 17de eeuw vinden ze van oost tot west toepassing op de daken van de Nederlandse handelsposten.

In het midden van de zesde eeuw importeerde Japan een systeem van licht gekromde onderpannen met smallere, halfronde bovenpannen uit Kudara, Korea. Sinds de 17de eeuw werden in Japan een soort golf- of S-pannen gemaakt. Een steenbakker genaamd Hambei Nishimura

14 D.J. de Vries, Bouwen in de late middeleeuwen. Stedelijke architectuur in het voormalige Over- en Nedersticht, Utrecht 1994, pp. 88-89.

15 In aangrenzende gebieden zijn vergelijkbare voorlopers van de golfpan gevonden maar die bleken jonger of minder nauwkeurig dateerbaar te zijn, zoals in Groningen. Idem p. 89.

[p. 181]

Donkergrijze, hardgebakken golfpan uit Japan, zoals toegepast in de 19de eeuw. Coll. RDMZ.

zou deze pan in 1674 uitgevonden hebben.¹⁶ Zijn idee was een doorgaande S-vormige pan te maken met afgesneden diagonale hoeken om overlapping te bewerkstelligen. Edward Morse, een etnoloog die in de late 19de eeuw in Japan vertoefde, constateerde reeds dat de enkeldekkende golfpan alleen in België, Nederland, Scandinavië, Java en Japan aangetroffen wordt en zich onderscheidt van een mediterrane groep, China en de voormalige Spaanse en Portugese koloniën inbegrepen. Gezien de dominante Nederlandse aanwezigheid in Zuidoost-Azië sinds de stichting van Batavia in 1619, is het volgens Morse logisch dat de Nederlanders de verspreiding van de golfpan hebben ingezet. Hoewel de bron dubieus is, zou volgens de Japanse onderzoekers de voornoemde Hambei Nishimura een droom hebben gehad waarin de vorm van de S-pan zich spontaan openbaarde. Ondanks de invoering van een politiek van strikte isolatie in het jaar 1641, heeft Nishimura waarschijnlijk bij uitzondering of illegaal een reis in de regio gemaakt, mogelijk naar Batavia. Onduidelijk is dus of de droom moet worden uitgelegd als poging tot camouflage van een verboden uitstapje of als verhulde ijdelheid. Dankzij een studiereis van Coen Temminck Groll naar Indonesië weten we dat in Djakarta, het voormalige Batavia van Jan Pietersz. Coen, niet alleen Nederlandse goederen c.q. bouwmaterialen geïmporteerd werden. In het Museum Kota zag hij namelijk een aantal mallen en maten die ondubbelzinnig wijzen op de lokale productie van golfpannen.¹⁷ Het gaat om een geelkoperen ‘Holtemaat Stadsvorstpan 1706’, 28 centimeter breed en een ‘Holtemaat van Stads-Dekpanne-Vorm’ (24,2 centimeter breed), gemaakt door de stads-ijkmeester Abraham Crena. Een even brede, roodkoperen mal voor een golfpan draagt de tekst ‘Correcte Holtemaat van de Stads dekpanne-vorm Anno 1706’ en een voelmaat uit hetzelfde jaar die aantoont dat het baksel 1,7 centimeter dik moest zijn. Daarnaast waren er modellen voor grote vloertegels en twee maten bakstenen te zien.¹⁸ Het gebruik van de mallen past in een lokale traditie. Er zijn ook vormen van een ijkmeester ‘Hendrik van der Grap Anno 1739’ aanwezig. Hiermee is echter niet bewezen dat er in 1674 inheemse golfpannen op de daken van Batavia lagen. Omdat er sinds circa 1550 in het moederland niet anders dan golfpannen werden geproduceerd, ligt continuïteit voor de hand. Hierbij sluit het gebruik van maatvaste, stedelijke mallen voor dakbedekkingsmaterialen (en bakstenen) aan, zoals in Europa vanaf de

Mallen, gemaakt in 1706 door de stadsijkmeester van Batavia (Jakarta) Abraham Crena:
A: geelkoperen ‘Holtemaat Stadsvorstpan 1706’. B: geelkoperen ‘Holtemaat van Stads-Dekpanne-Vorm’. C: roodkoperen ‘Correcte Holtemaat van Stads dekpanne vorm Anno 1706’. D: koperen diktemaat. Coll. Museum Kota, Jakarta. Documentatietekeningen C.L. Temminck Groll te Driebergen.

16 Gegevens ontleend aan de opzet uit 1999 van een themastudie ‘Influence of Dutch Pan-tiles on the Shaping of Japanese Pantiles. A study on the Diffusion of Building Technology’, door Masao Ando (Chiba University), Kazuko Ohno (Ohno Atelier) en Seiichi Fukao (Tokyo Metroplitan University) met wie op 28 maart 2000 bij de RDMZ van gedachten gewisseld is.

17 Museum Kota Djakarta, nr. 7434, 7437 a en b, e.a.

18 Helaas waren de mallen bij een later bezoek van Temminck Groll aan het museum ‘onvindbaar’.

[p. 182]

middeleeuwen tot in later tijd voorgeschreven was.¹⁹ Hoewel een Japanse werkgroep zich nog in de kwestie verdiept, lijkt de productie van golfpannen in dat land samen te hangen met de invloed vanuit Nederland en toepassingen in Batavia. Wat er mogelijk in Hirado of Decima te zien was, dient ook in de overwegingen betrokken te worden. De beschikbaarheid van materialen, voorbeelden of kennis speelde ook bij een heel andere tak van nijverheid een belangrijke rol.

19 J. Hollestelle, De steenbakkerijen in de Nederlanden tot omstreeks 1560, Assen 1961.

IJzerindustrie

Het bosarme Engeland had het grootste belang bij de uitvinding van een alternatieve brandstof voor de ijzerbereiding. Na diverse pogingen lukte het Abraham Darby (I) in 1711 om van kolen de meer zuivere brandstof cokes te maken. Deze ‘salvation by coke’ luidde de aldaar begonnen industriële revolutie in. Landen als Zweden en Duitsland beschikten voorlopig nog over voldoende hakhout om in de traditionele brandstof houtskool te voorzien. Ook de kleinschalige Nederlandse ijzergieterijen maakten nog lang gebruik van inlandse erts (ijzeroer) en houtskool. Het korte samengaan van België en Nederland (1815-1830) onder koning Willem I zorgde echter voor een opleving van de ijzerindustrie. De Engelsman John Cockerill bouwde moderne cokesgestookte hoogovens in Seraing en de Rijksgeschutsgieterij werd van Holland verplaatst naar Luik. Directeur van die gieterij was Ulrich Huguenin (1755-1833) geboren in Maastricht maar telg van geslacht van naar Zwitserland uitgeweken hugenoten.²⁰ In 1817 nam Huguenin reeds uitgebreide proeven met cokes. De gieterij was een soort laboratorium waarin hij de productie van ruw(giet)ijzer tot in de kleinste details uitwerkte. Hij bestudeerde de gedragingen tijdens het smelten, het voorkomen van slak, de kleur van het gietproduct, de invloed van stoffen als zwavel, fosfor, bruinsteen en kalk(toeslag). Hij besprak daarnaast ook visies op het ijzermaken door anderen en had als één van de eersten in de gaten wat de verscheidenheid aan ijzersoorten bepaalt: ‘... in de hoeveelheid van de daarin begrepene koolstof’. Ook noemt hij de verschillende verschijningsvormen van de ‘koorn’ (d.m.v. een optische breukproef), de invloed van de grootte van het gietstuk op de afkoelsnelheid en constateert dat smeedijzer moeilijker smelt dan gietijzer omdat er minder koolstof in zit.²¹ In zijn eerste verhandeling over Het gietwezen (1826) vergelijkt en beschrijft hij de diverse typen hoogovens, inclusief de maatvoering en de vorm van het ‘blaaswerk’.

Reverber- of vlamoven. Naar: U. Huguenin, Bijdragen tot het gietwezen... 1834.

De Japanse industrieel-archeoloog Shuji Ohashi constateerde: ‘This book is estimated as a first book published on ironcasting method in Netherland. Japanease engineers transported this book during about 1847-'50 (three groups) and published it. This book was the only guide-book to make ironcanon and ironmaking by blast furnace 1850-'70 period in Japan. Man builded about twenty Reverberier-ofen (air furnace) placed all over the country during 1850-'60 and about ten blast furnace was built three places during 1852-'63. This is a beginning of the modern industry/industrialization in Japan. So Huguenin is regognized in Japan the father of japanease modern industry’.²²

Met deze kennis wisten de Japanners hun kostbare maar zachte koperen kanonnen te vervangen door betere

20 S. von Allmen op Internet onder: http://perso.club-internet.fr/jeanmarc.vonallmen/Huguenin/index.html.

21 U. Huguenin, Het gietwezen in 's Rijks ijzer-geschutsgieterij, te Luik; met betrekking, zoo tot het vervaardigen van geschut, projectiles enz. Als tot de gebruikt wordende ijzersoorten, en derzelver bewerking, 's-Gravenhage 1826, p. 45, p. 53.

22 Kort voor 1982 geschreven door prof. Ohashi aan prof. Reinink van de Universiteit Utrecht, verwerkt in kandidaats-scriptie ‘De oorsprong en toepassing van IJzer, overzicht van de geschiedenis van een bouwmateriaal’, waarvan D.J. de Vries een beknopte versie onder IJzer schreef in het Restauratievademecum (1985).

[p. 183]

Complex ijzerovens te Nirayama, Japan. In 1857 gebouwd naar Huguenin. Foto Dallas Finn; uit: Meiji Revisited 1995.

[p. 184]

ijzeren wapens. De diverse feodale heren waren er als de kippen bij om ook in het bezit van zo'n hoogovencomplex te komen.²³ Dat van Egawa in Nirayama, daterend van 1857, is het oudste nog bewaard gebleven complex in Japan met een reverber- of vlamoven. Naast hoogovens waar de primaire omzetting van erts naar ruwijzer plaatsvond, gebruikte men voor hersmelting of zuivering (ontkoling) een tweede, soms liggende oven. Zo'n type vlamoven was al voor 1700 bekend en door Huguenin afgebeeld in zijn tweede boek uit 1834.²⁴ Van het complex staat verder vermeld: ‘It also has the distinction of being, so far as anyone knows, the oldest Western structure in Japan. Its four chimneys, square and built of Japan's earliest remaining industrial bricks, are set on broad hearths and rise 16 meters (over 50 feet) into the air. In 1988 the irregular, crudely laid original bricks (some 24,000) were neatly relaid, missing ones replaced, and the whole exterior banded with metal strips to protect it from earthquakes. Thus reinforced, the gray structure stands, incongruously militant in the peaceful Izu countryside, at Nirayama in Shizuoka Prefecture’.²⁵

23 Finn 1995, p. 7.

24 U. Huguenin, Bijdragen tot het gietwezen in 's Rijks ijzergeschutgieterij te Luik, 's Gravenhage 1834.

25 Finn 1995, p. 7. De auteur zegt dat de door Huguenin beschreven methode ‘outmoded in Europe’ was, hetgeen misschien voor 1850 -de toepassing in Japan- geldt, maar niet bij de verschijning van het boek in 1826. Verder spreekt hij van een ‘painstakingly translated Dutch book’ (t.o. p. 151) maar vergeet kennelijk dat rond 1850 Nederlands de westerse voertaal was.

Waterstaatswerken

Naar aanleiding van 400 jaar betrekkingen Nederland-Japan kwamen bij de Walburg Pers te Zutphen twee publicaties uit over de rol van Nederlandse civielingenieurs in Japan.²⁶ De eerste Nederlandse waterbouwers die aantraden waren C.J. van Doorn (1837-1906) en I.A. Lindo (1848-1941). Zij fungeerden als een soort kwartiermakers en namen in eerste instantie kennis van de problemen rond rivieren en havens. De jonge, nogal ongeduldige Lindo werd vooral belast met peilingen, waterpassingen en berekeningen van stroomsnelheden en waterafvoeren, terwijl de oudere en meer ervaren Van Doorn de regering adviseerde over diverse oplossingen. De nog steeds gebruikte hoogtemaat Tokyo Peil werd door Lindo geïntroduceerd toen hij begon met het opmeten van rivieren in de buurt van de tegenwoordige hoofdstad.²⁷ Het ging Lindo allemaal veel te traag: de Japanners gedroegen zich in zijn ogen stuitend onderdanig of juist totaal onverschillig en het kwam zelden tot uitvoering van zijn voorstellen. Richting opdrachtgevers voelde hij zich bovendien overruled door chef Van Doorn. Na drie en half jaar vertrok hij dan ook waarna het koppel G.A. Escher (1843-1939, vader van de graficus/kunstenaar) en J. de Rijke (1842-1913) aantrad. Deze twee vulden en voelden elkaar beter aan. Over

Herdenkingspostzegel van 100 jaar Tokyo Peil (TP), thans Japan Standard, uitgebracht in 1991. Op de achtergrond het ‘tempeltje’ dat zich in Nagata-cho, Toyko bevindt waarin het ijkpunt voor hoogtemetingen is verankerd. Uit: In een Japanse stroomversnelling 2000, 11 en 391.

het reilen en zijlen van deze ingenieurs weten we het nodige dankzij correspondentie die bewaard bleef. De monografie over De Rijke is hier grotendeels op gebaseerd. Kamibayashi, de Japanse biograaf geeft deskundig commentaar op de historische achtergronden en de omstandigheden waarin De Rijke functioneerde. Naast brieven van Lindo en Escher vinden we als bijlage opnieuw correspondentie van De Rijke terug in de tweede, meer omvangrijke publicatie.²⁸ Afzonderlijke katernen geven daarin telkens een beknopte levensschets van de voornoemde Nederlanders plus die van diverse werkbazen en andere ingenieurs. Deze mensen waren voortdurend onderweg om havens ter plaatse te bekijken, het stroomgebied van een rivier te verkennen of te overleggen met vertegenwoordigers van de centrale of de lokale overheid. De weersomstandigheden waren soms bar en de Hollanders werden zomers vooral geplaagd door de hitte. De centrale overheid zorgde echter voor comfortabele behuizingen, ook voor het kinderrijke (gereformeerde) gezin van De Rijke.

26 Kamibayashi 1999 en Van Gasteren, e.a. 2000, beide verkrijgbaar bij de Walburg Pers te Zutphen.

27 Van Gasteren e.a. 2000, p. 153.

28 Van Gasteren e.a. 2000, pp. 473-516 (1879-1910).

[p. 185]

Drijvende bok voor het aanvoeren en lossen van stenen. Tekening G.A. Escher, 1876. Uit: In een Japanse stroomversnelling 2000, p. 224.

Vrijgezelle buitenlandse mannen kregen desgewenst een vrouw toegewezen die niet alleen voor het huishouden zorgde maar ook als tolk, tekenaar en bedgenote optrad. In de brieven aan het thuisfront kwam dat laatste aspect niet ter sprake en bij terugkeer naar Nederland bleven de vrouwen dan ook achter in Japan. Alleen Escher liet doorschemeren dat hij met zijn vriendin periodieke onthouding toepaste om zwangerschap te voorkomen. Het boek In een Japanse stroomversnelling biedt verder informatie over tal van onderwerpen zoals het Japanse geldstelsel, de introductie van de fotografie, de invloed van cholera, traditionele timmer- en meettechnieken en ontbossing. Het boek bevat tal van kleurige illustraties: Japanse prenten, ontwerptekeningen, kaarten en oude, ingekleurde foto's.

De langst zittende Nederlander was Johannis de Rijke die de Japanse regering dertig jaar diende als ‘noodhulpadviseur’ maar uiteindelijk de status van chokuninkan, staatssecretaris bereikte.²⁹ Mede dankzij persoonlijke steun van ingenieurs als J. Lebret en de voornoemde G.A. Escher kon de ijverige dijkwerkerszoon De Rijke zich via zelfstudie en praktijkervaring opwerken. In Nederland was hij eerder betrokken bij de aanleg van het Noordzeekanaal. De Rijke kreeg een Japanse ingenieurstitel, maar door het Koninklijk Instituut van Ingenieurs is hij nooit als zodanig erkend.³⁰ Praktijkervaring was onder omstandigheden minstens zo belangrijk als theoretische kennis, hetgeen de in Delft gevormde Escher goed besefte: ‘... Volgens mij oordeelen echter meest alle academisch opgeleide Ingenieurs niet onpartijdig; hun voorliefde voor die, welke dezelfde of een soortgelijke opleiding gehad hebben als zij zelf,

29 Kamibayashi 1999, p. 211.

30 Van Gasteren e.a. 2000, p. 128, zie noot 33 p. 524.

[p. 186]

maakt hen onbillijk tegenover anders opgeleiden met minder aristocratische allures’.³¹

Via regulering van de stroming werd de bevaarbaarheid van rivieren verbeterd. Dit kwam ten goede aan de scheepvaart en de handel, maar negeerde aanvankelijk het gevaar van overstromingen, zoals bleek bij de dijkbreuk van de Yodo in 1885. In hetzelfde jaar werd Engels de westerse voertaal, zoals ook uit de rapportages van De Rijke blijkt. Engelse ingenieurs vonden de door de Nederlanders toegepaste rijs(zink)werken maar ouderwets en lieten niet na hen te bekritiseren. Achteraf bleek deze methode, om afkalving bij sterke stroming te voorkomen, niet alleen uiterst functioneel voor de slappe Japanse rivierbodems maar ook duurzaam en milieuvriendelijk. Zo kan men ook de bestrijding van bergerosie noemen, waarbij de grond met stronetten vastgelegd werd en gelijktijdig kapverboden golden.³² Respect voor de natuur staat voor Shinto, de Japanse visie op de harmonie tussen mens en natuur en het bestaan van een zichtbare en onzichtbare wereld.³³ De Nederlanders hadden geen notie van deze opvattingen en wisten evenmin dat Japanners, alvorens grond te ontrekken aan de natuur een verzoeningsritueel houden voor de kami, vertegenwoordiger van de spirituele energie van de plek.

Bovengenoemde voorbeelden tonen hoe delen van de traditionele Japanse samenleving op verschillende manieren aan modernisering onderhevig waren. Omdat er gelijktijdig bestuurlijke hervormingen plaatsvonden was er soms sterk verzet tegen de vernieuwingen vanuit de bevolking. Diverse buitenlanders zijn ook vermoord, reden voor een vernietigend Engels bombardement vanaf schepen in 1863. Toch kan men niet anders dan bewondering opbrengen voor de vooruitstrevende geesten in de toenmalige centrale overheid, die de eigen ‘ontwikkelingshulp’ organiseerde en financierde en zo zorgde voor aansluiting bij het geïndustrialiseerde westen.

31 Idem, p. 73.

32 Idem, pp. 70, 115.

33 Van Gasteren e.a. 2000, pp. 136, 137 (bijdrage van P. de Leeuw).