Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 174]

Scheveningen. De Strandweg (Boulevard). Een Duitse soldaat op de tankmuur wacht op de dingen die komen gaan (en niet kwamen). Foto Bundesarchiv, Koblenz, 1943 of 1944.

[p. 175]

Grijs erfgoed. De Villa Koot
Henk Ambachtsheer

Nederland als gastland kende ook ongenode gasten, bijvoorbeeld in de jaren 1940-1945. Behalve dat zij het een en ander meenamen, lieten zij bij hun gedwongen vertrek in 1945 ook nogal wat achter, in vele ontastbare en tastbare vormen. We zijn al weer ruim 55 jaar bezig met de verwerking van deze erfenis. Een lange periode, maar begrijpelijk lang. De verwerking van groot leed, zoals het verlies van naasten en uiterst traumatische ervaringen, vergt veel tijd (als verwerking al mogelijk is). Het wegwerken van de omvangrijke materiële oorlogs- en bezettingsschade is een kwestie van puinruimen, slopen, repareren en bouwen. Van noeste arbeid, grondstoffen en spirit, van vergeten en een nieuw start maken, kortom, van Wederopbouw. En daar waren we goed in als je de productie overziet. Daarvoor volstond een jaar of twintig.

Tot de tastbare restanten uit de jaren 1940-1945 behoren de bunkers, als een soort ‘gestold slijmspoor van de Bezetting’, de grijstint op de meest zwarte bladzijde in de geschiedenis van Nederland. De bezetter had in de bunkers ‘tot de laatste man’ stand willen houden, althans dat was de opdracht. Het liep anders. De bezetter ging, de bunkers bleven. Je kon ze in 1945 niet over het hoofd zien. Ze waren met wel 20.000 exemplaren hinderlijk aanwezig. Ze herinnerden iedereen aan de bezetter. Ze stonden letterlijk in de weg en vormden bij het vergeten een figuurlijke sta in de weg. Dus was het credo: weg ermee! Al voor dat de Wederopbouw goed en wel georganiseerd en gereguleerd, was toog men daarom aan het sloperswerk. Dat moet ook therapeutisch gewerkt hebben: je woede koelen op het symbool van de bezetter. Voor slopen heb je ook niet veel nodig. Als je boos bent, voldoet een houweel (je moet alleen wat langer slaan). Veel bunkers zijn zo spoorloos verdwenen, uit het stadsbeeld, uit het landschap en uit de herinnering.

In 1946 reguleerde de overheid het puinruimen. Via de ‘puinruimingsregeling’ konden lagere overheden het werk voor 90% gesubsidieerd krijgen. Het Ministerie van Oorlog moest wel eerst een vergunning voor de sloop van een werk verleend hebben. Gemeentes kregen, als de Inspectie der Genie de sloop toestond, alleen subsidie als het opruimen van verdedigingswerken in het algemeen belang was. Bunkers die een verkeersobstakel vormden of waterkeringen bedreigden, konden zo met rijkssteun opgeruimd worden. Daar kon men voorlopig mee aan de gang en er was bovendien nog wel wat meer te doen. Zo ook in Den Haag, een willekeurig voorbeeld van deze dynamische aanpak.

De gemeente Den Haag had een helder standpunt: alle verdedigingswerken moesten zo snel mogelijk opgeruimd worden. Al in de zomer van 1945 gingen de bunkers en tankmuren op de Boulevard van Scheveningen - nog ongesubsidieerd en zonder vergunning - de lucht in.

Deze sloopmethode schoot lekker op en meer schade kon je in de omgeving toch al niet aanrichten. Men had immers haast: de badplaats moest in de zomer van 1946 weer functioneren. Wat de gemeente betrof was het ‘in oude luister herstellen’ van natuurgebieden - zoals de West- en Oostduinen - ook in het algemeen belang. Binnen de zeer omvangrijke wederopbouwopgave achtte de rijksoverheid dit echter geen topprioriteit. Voor de algehele sloop kwam geen subsidie beschikbaar. Schoonmaken, dichtmetselen, afdekken en beplanten werd in dit soort gevallen de aanpak. Kortom, zand erover. Het zwaartepunt van alle opruim- en afdekkinginspanningen in Den Haag lag in de jaren 1945-1947. In latere jaren zette men deze activiteiten op een kleinere schaal en met een geringere intensiteit voort, nog tot in de jaren negentig van de vorige eeuw, toen de ‘puinruimingsregeling’ nog immer van kracht was.

Financiële beperkingen - ook op dit vlak was sprake van puinruimen - en militaire overwegingen stonden al met al de door de gemeente Den Haag zo vurig nagestreefde snelle en algehele sloop van de bunkers in de

[p. 176]

Den Haag. Villa Koot aan de Ruychrocklaan 244 (linkerzijde). Hier gezien aan de achterzijde (Van Soutelandelaan), de enige plek waar de bunker nog enigszins zichtbaar is. Foto Dienst Stedelijke Ontwikkeling van de gemeente Den Haag, A.W.G. Mellink, 1992.

[p. 177]

weg. Bovendien zorgde hergebruik voor een tegenbeweging, er was immers veel huisvestingsnood. Bunkers kregen tal van nuttige functies, van champignonkwekerij tot onderkomen voor padvinders. De Koude Oorlog was bovendien de aanleiding tot hernieuwde belangstelling van militaire zijde. Van de bijna 1100 bekende objecten waren er in 1995 al met al nog 450 over, ruim 40%. De in drie jaar gebouwde onderdelen van de Atlantikwall bleken - hoewel daar voldoende motivatie voor was - in geen 55 jaar af te breken. De bunkers hielden dus wel stand. En sommige gaan - al dan niet in een nieuwe gedaante - op voor een plaats in de eeuwigheid. Een praktijkvoorbeeld.

Op het terrein van de vooroorlogse Haagsche Golf & Country Club, grenzend aan de woonwijk Benoordenhout, stond ook een aantal bunkers. Bij de uitbreiding Duinzigt van deze wijk op het voormalige golfterrein in de jaren 1950-1960 werden er enkele kavels inclusief de bunker uitgegeven. De heer Koot kocht zo'n kavel - Ruychrocklaan 244 - en gaf de architect G.Th. Rietveld (1888-1964) in 1958 opdracht een woning annex kantoor te omtwerpen. Op de kavel stond een munitiebunker, om - voor de fijnproevers - precies te zijn een ‘Munitionsunterstand I’, standaardtype 134 met als ‘Baunummer’ 8741. De bouw ervan vergde eens 500 m³ beton, 20 ton betonijzer en 8 ton profielijzer. In de bunker was ruimte voor bijvoorbeeld 1.944.000 mitrailleurpatronen of 1.860 granaten van het kaliber 10,5 cm. Dat trof, want de heer Koot was wapenhandelaar.

Rietveld wilde de bunker onaangetast en in het zicht laten en er een transparante villa op bouwen. Zo zou een contrast ontstaan tussen de gesloten bunkerarchitectuur en de lichte woonhuisarchitectuur. Helder en concessieloos. Op aangeven van zijn opdrachtgever heeft hij het ontwerp echter moeten aanpassen. Aan de voorzijde kwam er een bouwlichaam tegen de bunker te staan, om deze zoveel mogelijk aan het zicht te onttrekken. Rietveld kreeg het wel voor elkaar dat het ontwerp op enkele punten van het Uitbreidingsplan Duinzigt mocht afwijken. Deze afwijkingen betroffen de kantoorfunctie op de begane grond, de bouwhoogte en het platte dak. In het Uitbreidingsplan Duinzigt was alleen de woonfunctie toegestaan in vrijstaande woonhuizen of in blokken van twee, in twee bouwlagen en afgedekt met een zadeldak.

Waarschijnlijk lukte hem dat omdat de Welstandscommissie over het plan adviseerde in plaats van de voor het plan Duinzigt aangewezen ‘supervisor’ ir. D. Roosenburg. Op 30 januari 1959 verleende de gemeente de bouwvergunning, waarna de aannemer, de firma J. Dubbeldam, de villa voor € 25.000 (f 55.000) bouwde. Bij de eerste oplevering kwam een zéér groot aantal technische gebreken naar voren, die vooral betrekkingen hadden op verschillende lekkages, de slechte kwaliteit van het hout voor de boeiboorden en vensters, slecht verfwerk en niet goed sluitende ramen. Nog tot in oktober 1961 sleepte deze zaak zich voort.

Het uiteindelijke resultaat vormt een interessante combinatie, de Villa Koot. Beide bouwdelen - bunker en villa - gaan ondanks hun contrast goed samen, omdat ze beide de kenmerken van ‘de nieuwe zakelijkheid’ hebben: machinaal vervaardigde bouwmaterialen (beton, ijzer en glas), geen gevelarchitectuur, maar wanden uitsluitend ter omsluiting van doelmatig ingedeelde ruimten en de afwezigheid van ornament.

Gaat het hier om dusdanig waardevol ‘gemeenschappelijk erfgoed’ dat het behouden waard is? Dat is nog maar de vraag. De munitiebunker is typologisch niet erg zeldzaam. In bezet Europa bouwden de bezetters er 450, in Nederland 115, in Den Haag 5, waarvan er 4 over zijn. De villa van Rietveld staat op een Haagse, nog niet-officiële lijst van top-100-gebouwen uit de Wederopbouwperiode. Meer nog dan om de mogelijke individuele cultuurhistorische waarde van deze combinatie gaat het hier echter om de betekenis ervan in een bredere context. Dankzij het - door velen eertijds niet gewenste - behoud van de bunker is er hier een combinatie ontstaan die het verhaal van de stad illustreert. Deze en vele andere ingrepen in de stad en in het stadsbeeld vertellen samen het complete verhaal van constante verandering en ontwikkeling. Dat verhaal moet zo compleet mogelijk blijven. Het is onverstandig en ongewenst om er illustraties uit te knippen of zelfs hele bladzijden uit te scheuren. Ook de zwarte en grijze bladzijden horen bij het verhaal van de stad, dat maakt het verhaal leesbaar, samenhangend en interessant.