Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 165]

Van Hollandsche tuyn tot hortus mundi
Ronald Immerseel en Heimerick Tromp

Enkele eeuwen geleden leefde de Heer van Strijthagen op zijn gelijknamige kasteel in Landgraaf (Limburg). Deze aristocraat was continu op zoek naar het paradijs. Tijdens zijn vele wereldreizen maakte hij schetsen van de meest zinnenprikkelende tuinen en gebouwen. Zijn droom was de landerijen rondom kasteel Strijthagen om te toveren tot een levende herinnering aan deze ontdekkingstochten. In 1997 vonden enkele ‘vermaarde historici’ een oude kist met daarin onder meer de originele schetsen van de Heer van Strijthagen.

Het bovenstaande is in kort bestek het verhaal achter het internationale themapark Mondo Verde in Landgraaf. Het kasteel bestaat weliswaar echt, maar de globetrottende Heer van Strijthagen heeft in werkelijkheid nooit geleefd. Het verhaal is een verzinsel van deze tijd, met veel (Europese) subsidie omgezet in een postmodern sprookje. De Efteling op zijn 21ste-eeuws? Of kunnen we er ook op een andere manier naar kijken? Het interessante aan dit miljoenenproject is dat anno 2002 een eeuwenoude tuintraditie, het binnenhalen van de ‘Grote’ wereld in de beslotenheid van eigen tuin en park, nog steeds attractief genoeg blijkt om bezoekers te trekken. Virtuele ‘global travel by chair’ en de democratisering van de wereldreis ten spijt vinden we een ‘Grand Tour’ mét de kinderen in eigen land een aangename, verantwoorde en educatieve vrijetijdsbesteding.

We kunnen deze ontwikkeling heel goed vergelijken met wat er in de 18de eeuw op revolutionaire wijze in menig park en tuin gebeurde. Toen brachten Europese ‘Grands Touristes’, jongelingen uit gegoede milieus die uit opvoedkundig oogpunt een culturele reis door Europa maakten, allerlei ideeën mee naar hun vaderland. Deze werden in een arcadisch ‘natuurlijk’ landschap gematerialiseerd in de vorm van kleine kwetsbare architectuur. Kortom, grotten, tempeltjes, paviljoens en koepels met adjectieven als Grieks, Turks, Tartaars, Zwitsers en Chinees. Ook de 18de-eeuwer schiep zich zo een microkosmos waarin hij de hele wereld zowel in ruimte als in tijd gedurende één wandeling kon bereizen. Dit bleef niet beperkt tot de gebouwtjes. Ook de beplanting moest van verre komen en een evocatie vormen van het exotische. Gebouw en beplanting moesten elkaars karakter versterken: rood en groen zouden zo samen een paradijselijk Shangri-La, het onbereikbare Utopia, gaan vormen.

Vooral in de tweede helft van de 18de eeuw kwam de belangstelling voor dat exotische, ‘buitenlandse’ aspect, dat daarvóór hoofdzakelijk in de literatuur en in zaken als porselein en textilia naar voren trad, in een stroomversnelling. Intermediair werd de ‘nieuwe’ Tuinkunst, de jongste zuster van de Kunsten, die de saaie, voorspelbare geometrische tuinen en parken omtoverde tot bezielde en ‘pittoreske’ oorden met groene, heuvelachtige landouwen en mysterieuze, schijnbaar oneindige slingerende beken. Het park in ‘Engelse’ landschapsstijl werd de ideale plek om droom en werkelijkheid, de kosmopolitische ‘Grands touristes’ en de thuisblijvende liefhebbers van huiveringwekkende reisliteratuur met elkaar te verenigen. De chinoiserie, met haar krachtige wortels in de 17de-eeuwse handelsen ontdekkingsdrift, gaf hierbij aanvankelijk de toon aan. Al in de rococotuinen, nog binnen de formele structuren aangelegd, om het verlangen naar ‘variété’ en ‘surprise’ te bevredigen, bouwde men ‘Chinese’ paviljoens die in feite vooral een ‘beeld’, een exotische gevoel moesten

[p. 166]

Landgraaf. Themapark Mondo Verde. Het ‘Palacio da Fronteira’ te Portugal vormde het voorbeeld voor de blauwe galerij. Foto uit brochure, 2002.

oproepen en met authenticiteit nauwelijks iets te maken hadden. In Frankrijk noemde men de stijl waarin de eerste landschappelijke tuinen werden aangelegd zelfs bij voorkeur ‘Anglo-Chinois’, waaraan een lichtmalicieuze behoefte om de Engelsen in hun chauvinisme te kwetsen, niet vreemd was. In Nederland volgde men vooral de ontwikkelingen op dit gebied in Frankrijk en Duitsland, want slechts zelden bezochten onze voorouders Engeland in persona, en dan nog soms nádat zij zelf al lang een ‘Engelse’ aanleg hadden gerealiseerd, zoals in het geval van J.F.W. baron van Spaen van Biljoen. Wat dat betreft is het ook geen toeval, dat verschillende belangrijke landschapsarchitecten die in de tweede helft van de 18de en het begin van de 19de eeuw in ons land werkten, geen Engelse maar Duitse namen droegen: Johann Georg Michael, Johann David Zocher senior. Ook Zweedse namen komen voor, zoals Sven Witbaum in Zuid-Holland, die wellicht identiek is of verwant aan de ‘Witboom’, die het ontwerp van de buitenplaats Agthoven én de koepel bij Leiderdorp tekende. ‘Engelse Bosjes’, ‘Engels Werk’, ‘Engelse Partyen’, het zijn 18de-eeuwse realisaties van exotische, buitenlandse natuur- en cultuurideeën, waarin ruimte ontstond om tevens een eigen identiteit, een eigen levensvisie gestalte te geven. Het was vooral ook een Europees verhaal, waarmee de man van goede smaak, ‘I'homme de

Gendringen. De Ottomaanse duiventoren van het landhuis Landfort. Foto Tromp.

[p. 167]

goût’, liet zien dat hij deel uitmaakte van de erudiete en welopgevoede internationale gemeenschap. Zo speelde men in deze verlichte eeuw, waarin eeuwenoude symboliek en het betoverende ‘beeld’, de klassieke arcadische scène nog niets versletens had, moeiteloos leentjebuur bij elkaar. Voor de Fransman en de Duitser waren de Hollandse windmolen en het ‘Holländisches Häuschen’ even exotisch als voor ons de Turkse tent, de Italiaanse boerderij, de klassieke ruïne en de Ottomaanse duiventoren! En soms incorporeerden wij zelf ook met liefde een typisch ‘Hollands’ gezicht op een weiland met kerkje aan de horizon in de landschappelijke scènes, zoals op Zuydwijk bij Wassenaar. Als was het een favoriet 17de-eeuws schilderij uit de collectie van een Engels ‘Stately Home’.

Ten slotte heeft recent onderzoek aangetoond dat we bij dat adjectief ‘Engels’ in de tweede helft van de 18de eeuw niet altijd aan het hele complex van parkaanleg met slingerpaden, heuveltjes en kronkelende beken moeten denken. Soms lag de nadruk bij de ‘Engelse Party’ speciaal op de beplanting zélf, exotisch vanwege het feit, dat de Engelsen ermee waren begonnen te experimenteren, nadat zij vele soorten hadden geïmporteerd uit Amerika, de Pontus en het Verre Oosten. En wij Nederlanders met onze groene vingers, eeuwenoude kwekerstradities en handelsgeest professionaliseerden dat in korte tijd; vóór de eeuw ten einde was exporteerden wij al die groene, ‘uitheemsche’ schatten over de gehele beschaafde wereld. Laten we dat dus bedenken, wanneer we de wonderlijke wondertuinen van Strijthagen bezoeken: er is niets nieuws onder de zon, die nog steeds voor ‘Tutto il Mondo’ schijnt.