Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 158]

Bogor (Java). Galerij voormalige gouverneurspaleis ‘Buitenzorg’. Foto auteur.

[p. 159]

Buitenzorg & Istana Bogor
Eén en dezelfde?
Peter van Dun

‘Kom, vriendelijke Illustratie-lezer, gij moet naar Buitenzorg; ik zal het voorrecht hebben U daar te brengen. Niet boos worden, ja, als ge persoonlijk met Java bekend mocht zijn. Ik zinspeel heelemaal niet op Indisch Meer-en-Berg en zou, werden we één van beiden dáár verwacht, heusch niet gesproken hebben van een voorrecht. Ook naar het Paleis, op audiëntie bij Gouverneurgeneraal Idenburg gaan we niet. Van het voorrecht (dit ware er werkelijk een) voor dien sympathieken Opperlandvoogd de traditioneele drie buigingen te maken, doen we afstand om Zijne Excellentie niet te storen in zijn overdrukke werkzaamheden. Zelfs de wereldberoemde Plantentuin staat op ons programma niet en een reisje naar Bogor met het enige doel om de koelte te zoeken en misschien een zwembad te Kottabatoe te nemen, ware iets voor verleden zomer geweest, maar zou gekheid zijn in dit seizoen’.

Doet een dergelijke tekst nu nogal ‘koloniaal’ of ‘paternalistisch’ aan, maar de ‘Katholieke Illustratie’ van 1 februari 1912 meende zo toch over een bezoek aan Buitenzorg te moeten schrijven. Het artikel betrof overigens het 25-jarig jubileum van het ter plaatse bestaande ‘Vincentius gesticht’. Alhoewel het daarbij behorende gebouwencomplex nog altijd bestaat en als school functioneert, wordt het wel duidelijk gemaakt wat in het begin van de 20ste eeuw als aantrekkelijkheden van Bogor werd beschouwd.

De reisgids ‘Lonely Planet, Indonesia’ (uitgave januari 2000) schrijft ‘alhoewel Bogor slechts op een hoogte van 290 m is gelegen, is het toch aangenaam koeler dan Jakarta’.

Dit klimatologische gegeven vormde in de 18de eeuw de belangrijkste reden voor de toenmalige Gouverneurgeneraal van Nederlands Indië Gustaaf Willem baron van Imhoff (1705-1750) om hier - ver van het vochtige en broeierige Batavia - zijn buitenresidentie te stichten onder de naam ‘Buitenzorg’, ongeveer 60 km van het toenmalige Batavia gelegen. In de 19de eeuw is de botanische plantentuin rondom de residentie aangelegd, die later als 's Lands Plantentuin, bekendheid kreeg. De botanische tuin bestaat en functioneert nog steeds, als Kebun Raya vormt het een van de toeristische attractiepunten van Bogor.

Eveneens rondom het paleis, buiten de grenzen van de botanische tuin ontwikkelde zich de kleine verzorgingsnederzetting Buitenzorg. Een kaart uit een Baedeker reisgids voor Zuid-Oost Azië uit 1914 geeft ten zuiden van het paleis een zgn. Chinese kamp weer, waar Chinese handelslui hun eigen handelscentrum opbouwde en tot op heden in stand hebben gehouden. Ten noorden van het paleis hebben zich kampongs ontwikkeld, terwijl ten westen van het paleis het spoorwegstation is verrezen en - op de route naar het paleis - het kantoor van de resident, een kerk, scholen (inclusief het bovenvermelde St. Vincentiusgesticht), een postkantoor en een (Europese) villawijk. Deze zaken zijn ook nu nog aan te treffen, het kantoor van de resident is inmiddels veranderd in het kantoor van de assistent Gouverneur.

Inmiddels is Bogor uitgegroeid tot een voor Indonesische begrippen middelgrote plaats met ruim 700.000 inwoners en wordt in feite beschouwd als een voorstad

[p. 160]

van Jakarta. Het centrale gedeelte van de stad wordt nog steeds sterk bepaald door het paleis en de Kebun Raya, terwijl de woonwijken nog steeds een overwegend groen karakter hebben.

Gouverneur-generaal Herman Willem Daendels heeft in zijn korte ambtsperiode (1808-1811) door de aanleg van de zgn. Grote Postweg (tegenwoordig ook Jalan Raya Pos genoemd) Buitenzorg enerzijds een wegverbinding gegeven met Batavia en anderzijds - via de Puncak Pas - met Bandung. Deze weg loopt rechtstreeks op de hoofdingang van het paleis en buigt pas vlak ervoor af. Tegenwoordig is Bogor met Jakarta verbonden door een (geëlektrificeerde) spoorlijn en een (tol)autoweg.

Paleis te Buitenzorg

Batavia, door Jan Pieterszoon Coen in de 17de eeuw gesticht, bood huisvesting aan alle administratieve en bestuurlijke activiteiten van de Verenigde Oost Indische Compagnie. De stad was ontworpen volgens Europese grondbeginselen met nauwe straten en grachten (voor ontwatering) terwijl de rivier waaraan het gelegen is - de Ciliwung - de belangrijkste haven vormde (Sunda Kelapa). Voor personen met een Europese achtergrond bood deze stad in de tropen geen aangenaam of gezond leefklimaat. Vanwege de vele tropische ziekten en hitte, die met name door de nauwe straten en de vervuilde grachten extra versterkt werden, hielden bewoners het er niet lang uit. De gouverneur en het bestuur waren gezeteld in het kasteel van Batavia aan de noordzijde van de stad. Het is met name vanuit deze hoek dat al snel gezocht werd naar gebieden die meer kans tot overleven boden. Allereerst direct ten zuiden van de stad in de richting van de (militaire) buitenposten zoals Welgelegen en Rijswijk, langs de Molenvliet (nu Jalan Gajah Mada). Hierlangs werden door de gouverneurs-generaal en hoge ambtenaren landhuizen gebouwd. Hiervan resteert nog een pand, het Landhuis Reinier de Klerk, voormalig Nationaal Archief en nu na restauratie getransformeerd in een museum.

Het was Gouverneur-generaal Van Imhoff die in 1745 het besluit nam om grond te kopen buiten het toenmalige gezagsgebied van Batavia teneinde er een residentie te bouwen. Hiermee was de aanzet voor het paleis Buitenzorg gegeven.

Gouverneur-generaal Daendels liet het gebouw uitbreiden en verbeterde de verbinding met Batavia als onderdeel van de door hem geïnitieerde Grote Postweg van Batavia naar Soerabaja. In 1834 werd tengevolge van een aardbeving het paleis dusdanig beschadigd dat het moest worden afgebroken. Hierna is het in 1837 volgens een nieuw ontwerp van het Departement van Publieke Werken en Gebouwen te Batavia geheel opnieuw opgebouwd. In tegenstelling tot zijn voorganger heeft het nieuwe paleis slechts één verdieping, maar kreeg wel weer een koepelvormig torentje boven de centrale toegang.

Er ontstond een wit gepleisterd gebouw in neoklassistische uitmonstering. Het bestaat uit een middenblok, met daarin de toegang tot de hoofdverblijfvertrekken en de grote vergaderzaal, thans Garuda room geheten. Het middenblok wordt op symmetrische wijze geflankeerd door zijpaviljoens, die ieder op zich als zelfstandige leef- en vergaderunits kunnen worden gezien. Boven de hoofdtoegang is een torentje geplaatst, afgedekt met een vergulde koepel. Aan dit ‘nieuwe’ paleis hebben sindsdien niet veel veranderingen plaatsgevonden. Wel is aan het einde van de 19de eeuw een portico in passende klassieke vormgeving toegevoegd om te voorkomen dat bezoekers bij regen - wat veelvuldig (zo niet dagelijks) voorkomt in Bogor - nat zouden worden. De huidige vormgeving van de portico dateert uit 1952 en wordt geschraagd door ionische zuilen. Het geheel, paleis en situering komt op de buitenstaander als typisch ‘koloniaal’ over.

Na de onafhankelijkheid van Indonesië heeft de eerste President van de Republiek, ir. Soekarno het paleis als residentie gekozen en naar zijn smaak heringericht. Tevens zijn er voor de gasten enkele logiesgebouwen toegevoegd. Het is in dit paleis dat het ‘laatste’ interview met Soekarno heeft plaatsgevonden door de Nederlandse journalist Aad van der Heuvel.

Na de periode Soekarno, gedurende het Soeharto tijdperk is het paleis nauwelijks meer gebruikt. Wel wordt het als een monument of State keurig onderhouden, maar behoudens een beperkt aantal conferenties stond en staat het paleis leeg. Bezoekers waren niet welkom en de kunstcollectie van Soekarno was niet te bezichtigen. Het is in het licht hiervan dat de Indonesische overheid in 1989 Nederland verzocht om een nader advies omtrent hergebruik en restauratie uit te brengen.

Technische bemoeienis

Laten we in de toekomst spreken van gezamenlijk erfgoed (mutual heritage) aldus de Indonesische minister van

[p. 161]

Onderwijs en Cultuur, Prof. Dr. Fuad Hassan in 1989. Hij sprak deze woorden uit tijdens het bezoek van een Nederlandse technische missie, bestaande uit vertegenwoordigers van de RDMZ (ir. Nellie Wieringa, ir. Peter van Dun) en de TU Delft (ir. R. Gill). Op zijn verzoek diende deze missie een nader onderzoek te verrichten naar de bouwtechnische staat van het paleis te Bogor en de mogelijkheden tot herbestemming van het geheel nu de president er geen gebruik meer van wenste te maken. Met vermelde uitspraak doorbrak de Indonesische bewindsman de barrière (en wellicht ook gêne) die aan Nederlandse zijde bestond jegens het onderwerp ‘koloniaal erfgoed’ of ‘erfgoed over zee’. Het begrip ‘gezamenlijk erfgoed’ is in Nederland met instemming opgepakt en heeft er mede toe geleid dat er tegenwoordig ontwikkelingsgelden specifiek voor dit doel beschikbaar worden gesteld (HGIS Cultuur). Het verzoek om technische ondersteuning was door Fuad Hassan tijdens zijn bezoek aan Nederland in mei 1989 gedaan aan de toenmalige Nederlandse Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, mr. drs. L.C. Brinkman. Laatstgenoemde bewindsman was van mening dat de onder hem ressorterende RDMZ ‘ruimhartig steun diende te verlenen’. Hetgeen resulteerde in een technische missie van eerder genoemde personen. Na een formeel ontvangst bij de Minister van Onderwijs en Cultuur, waarbij onder meer kennis werd gemaakt met de Directeur Generaal Cultuur, drs. G.B.P.H. Poeger, is in Bogor het paleis (en omgeving) aan een nader onderzoek onderworpen.

Istana Bogor

Zoals al vermeld werd op dat moment het paleis in feite niet meer gebruikt, maar wel goed onderhouden door, zoals dat in Indonesië heette, de ‘presidential household’. Te goed zelfs, want de witkwast werd zo overvloedig gehanteerd dat op sommige plaatsen de witsellaag onder zijn eigen gewicht van de muur viel. Op dat moment was het paleis ontoegankelijk voor het publiek. Bezoekers aan de Kebun Raya konden wel door het hek een blik op het bouwwerk werpen, maar konden er niet bij komen.

Het bezoek van de Nederlandse delegatie aan het gebouw was iets bijzonders en diende daarom ook - elke dag - begeleid te worden door militairen en ambtenaren van het ministerie van Onderwijs en Cultuur.

Tengevolge van het goede onderhoud konden er nauwelijks gebreken worden vastgesteld. Het enige dat naar voren kwam was dat de portico uit 1952, die kennelijk uit een staalconstructie was samengesteld, aan corrosie onderhevig was. Roeststrepen op het witte pleisterwerk gaven aan dat er onderhuids iets mis was. Ook bleek de bliksembeveiliging van het koepeltje boven de hoofdtoegang niet meer in orde te zijn. En dat in een regio waar het, zeker tijdens het bezoek van de missie, elke middag onweerde en regende. Alles bij elkaar waren dit niet zulke specifieke monumentenproblemen die tot het overkomen van een missie uit Nederland noodzaakte.

Ten aanzien van de nieuwe bestemming lag de zaak enigszins anders. De voorkeur van het Ministerie van Onderwijs en Cultuur ging uit naar het transformeren tot een ‘art gallery’, een deel van het paleis te bestemmen tot ‘monument of State’, waar internationale conferenties konden worden georganiseerd en tenslotte bepaalde ruimtes te benutten als verblijfsruimten voor (belangrijke) buitenlandse gasten (guests of state). Een nadere uitwerking van dit programma van eisen leerde echter dat bij realisering hiervan het beheer van het paleis alleen maar effectief kon plaatsvinden als het door de ‘presidential household’ zou worden overgedragen aan het Ministerie van Onderwijs en Cultuur of aan het Ministerie van Toerisme.

Daarin zat vermoedelijk het hoofdprobleem. De overdracht heeft tot op heden nog niet plaatsgevonden, al heeft een reorganisatie van het centraal bestuur van Indonesië er wel toe geleid dat Cultuur tegenwoordig ressorteert onder de Minister van Toerisme.

Omdat de ‘guests of state’ niet allemaal in het paleis konden worden gehuisvest (in de periode van Soekarno waren er dan ook nieuwe bouwblokken neergezet in de omgeving van het paleis waarmee afbreuk werd gedaan aan de architectonische kwaliteiten van zowel het gebouw als de omringende tuin) is voorgesteld het vlakbij het paleis gelegen hotel Salak (v.m. hotel Dibbits) een ‘art deco’ gebouw uit 1918 te renoveren en hiertoe te bestemmen.

Al met al een niet te ingrijpende herbestemming voor een bestuurspaleis dat als zodanig niet meer gebruikt wordt. Het is echter, vermoedelijk door bovengenoemde ‘overdrachtsproblemen’ bij een advies gebleven. Nadere informatie - het advies is inmiddels 13 jaar geleden uitgebracht - leert dat er aan de toen gesignaleerde situatie weinig is veranderd. De eerder vermelde Lonely Planetgids meldt evenwel dat in groepsverband en op afspraak een bezoek aan het paleis kan worden gebracht.

[p. 162]

Bogor (Java). ‘Buitenzorg’ gezien vanuit de botanische tuin. Foto auteur.

[p. 163]

Dit is uiteraard aantrekkelijk voor het toerisme, maar positioneert het gebouw wel als een ‘dood monument’.

Voor wat betreft de nederzetting Bogor is voorgesteld de omringende kampongs te verbeteren op grond van het Indonesische Kampong Improvement Programme (KIP). Deze aanpak levert daadwerkelijk goede resultaten op door het opschonen van de (beperkte) openbare ruimte in de kampong, de aanleg van waterleiding en riolering en het op bescheiden wijze renoveren van slechte woontoestanden.

Ruimte voor aanvullende diensten voor het functioneren van het paleis zoals hotels en restaurants zijn onder te brengen in de direct aan de paleistuin grenzende bebouwing. Het voormalige hotel Dibbits is al genoemd, maar overige functies kunnen gevonden worden in ruim opgezette zgn. Indische huizen (meestal daterend uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw).

Het commerciële centrum, de ‘Chinese kamp’ zoals het op de oude plattegronden wordt omschreven is redelijk bij de tijd en functioneert goed. Als interessante historische huizen kunnen de oude Chinese winkels worden beschouwd. Een beperkt renovatiebeleid zou het geheel aantrekkelijker maken voor toeristen zonder afbreuk te doen aan het economische potentieel van het gebied.

Ten noorden van het paleis ligt de zgn. Europese wijk, gebouwd in de jaren 1920. Dit gebied vervult nog een belangrijke woonfunctie, voor de meer welgestelden. Interessante elementen zijn de restanten van het ‘art deco’ zwembad, de ‘Vrijmetselaarsloge’ en het huis van de burgemeester. Deze panden zijn nog als zodanig in gebruik.

De openbare ruimte van het centrum van Bogor bestaat uit brede lanen geflankeerd door Kenariebomen die voor de nodige schaduw en koelte zorgen. Helaas wordt ten behoeve van het autoverkeer het bestrate oppervlak van de lanen steeds meer verbreed en aangrenzende bomen gerooid. Als dit verschijnsel op grote schaal doorgaat dreigt het groene karakter van Bogor te verdwijnen.

Tenslotte

De hier vermelde gegevens met betrekking tot Bogor dateren van enige jaren geleden. Sindsdien is er niet zo veel gebeurd. Het enige dat is gerealiseerd is de vernieuwing van de bliksembeveiliging van het paleis en de groepsgewijze rondleidingen door het paleis en de tuin. De aanbevelingen met betrekking tot de nederzetting Bogor zijn niet of nauwelijks tot uitvoering gekomen. Onder President Wahid echter is een decentralisatie politiek op gang gebracht die hoopvol stemt voor de toekomst. Daarenboven voert de centrale overheid van Indonesië inmiddels een stimuleringsbeleid ten aanzien van zgn. conservation areas. Hiervoor komen - voorlopig nog beperkt tot tien stuks - ook de historische binnensteden in aanmerking. Alhoewel Bogor in die lijst nog niet voorkomt, is het verheugend te constateren dat ten aanzien van stadsvernieuwing in Indonesië de aandacht voor historische centra vanuit de centrale overheid geleidelijk en zeker toeneemt. In het licht van de regelingen voor het gezamenlijk erfgoed is het te hopen dat ook de Nederlandse overheid dit structurele Indonesische beleid wil ondersteunen. Pas dan komt de wens van Dr. Fuad Hassan met betrekking tot de zorg voor het ‘mutual heritage’ echt tot ontplooiing.

[p. 164]

Landgraaf. Themapark Mondo Verde. De ‘Toscaanse Villa d'Este’. Foto uit brochure, 2002.