Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 154]

Amsterdam. Nieuwe Kerk, H. Schonatorgel. Foto RDMZ.

[p. 155]

Ontwikkelingen in orgelbouw
Onno Wiersma

De ruime traditie waar de Nederlandse orgelbouw op kan bogen, staat niet op zichzelf. De geschiedenis laat zien dat de orgelbouw in Nederland en in het buitenland elkaar voortdurend hebben beïnvloed. Afhankelijk van de periode waarover we spreken, volgden de Nederlandse orgelbouwers het buitenlandse voorbeeld of exporteerden zij juist hun kennis en ervaring naar het buitenland.

In de 16de eeuw is er in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden een orgeltype ontwikkeld dat trendsettend is geweest voor een groot deel van Europa. Nederlandse orgelmakers als Van Covelens, Niehoff en De Swart hebben veel blaasinstrumenten uit de Renaissance vertaald naar orgelklanken. Hierdoor werd het orgel een imitatie van een blaasorkest met zijn rijk geschakeerde klankkleuren. Met name in Duitsland en Frankrijk vond dit Nederlandse orgeltype navolging, maar ook het Escorial in Madrid kreeg in 1579 twee orgels van de uit Antwerpen afkomstige orgelmaker Brebos. De orgelkasten werden meestal door plaatselijke meubelmakers vervaardigd en op eigen wijze geornamenteerd. De fijnzinnig gemaakte houten orgelonderdelen en de kwetsba re loden pijpen leenden zich slecht voor vervoer over land en werden daarom zoveel mogelijk ter plaatse vervaardigd of per schip aangevoerd. De export naar de noordelijke landen beperkte zich dan ook voornamelijk tot Hanzesteden die over water bereikbaar waren.

Vanaf de 17de eeuw ontwikkelde de orgelbouw in de Zuidelijke Nederlanden zich anders dan bij ons in het Noorden. Onder invloed van de Reformatie en de (kerkelijke) muziekpraktijk ontstond in Nederland een eigen orgeltype dat na de invoering van de gemeentezang de kerkgangers voor ontsporing moest behoeden. Orgelmakers van deze Hollandse School bouwden uitsluitend binnen Nederland. De orgelmakers Van Hagerbeer zijn de belangrijkste representanten van deze stijl. Zij maakten de grote stadsorgels voor Den Bosch, Leiden en Alkmaar. Ook in de Nieuwe Kerk van Amsterdam zouden zij een groot orgel maken. Door de kerkbrand in 1645 en het overlijden van Van Hagerbeer senior ging dit echter niet door. Het stadsbestuur van Amsterdam gaf deze opdracht in 1652 aan de orgelmaker Schonat uit Kitzingen (Zuid-Duitsland).

Orgelmaker Arp Schnitger had vanaf 1679 een florerend bedrijf in de buurt van Hamburg. Overal in Europa werden orgels afgeleverd, van Moskou tot Lissabon. Ruim 20 orgels heeft Arp Schnitger in Nederland gemaakt en tijdens de bouw van het orgel voor de Grote Kerk in Zwolle vestigde zijn zoon Frans Casper een bedrijf in Nederland.

Beroemde orgelmakers als Hinsz, Müller en Bätz volgden in de 18de eeuw zijn voorbeeld. Zij bouwden voornamelijk kerkorgels, terwijl veel andere Duitse orgelmakers naar Nederland kwamen om te profiteren van een gat in de markt. De 18de eeuw was namelijk de bloeitijd van het zogenaamde kabinetorgel. Een huisorgel in een fraaie kast, vaak met het mooiste wortelnoten fineer, vond gretig aftrek om, als voorloper van het harmonium, in kastelen en grachtenhuizen een muzikale functie te vervullen. Amsterdam was in de 18de eeuw het Europese centrum van huisorgelbouw.

In de 19de eeuwse laagconjunctuur blijkt Nederland opvallend weinig expertise met het buitenland te hebben uitgewisseld. In deze eeuw zijn in Nederland vier familiebedrijven uitgegroeid tot toonaangevende orgelmakerijen die van vader op zoon de Nederlandse markt domineerden: Van Dam in Leeuwarden, Van Oeckelen in Groningen en de firma Bätz-Witte in Utrecht. In het katholieke Zuiden speelde het orgel een minder prominente rol dan in de

[p. 156]

Utrecht. Nicolaïkerk, Marcussenorgel. Foto RDMZ, 1980.

[p. 157]

rest van ons land. Hier was het de orgelmakerij Smits die vanuit Reek veel orgels ten zuiden van de grote rivieren heeft gebouwd.

De export bleef in deze tijd beperkt tot onze overzeese gebiedsdelen. Een schip dat in 1840 een orgel vervoerde voor de Hervormde Kerk in Paramaribo, verging voor de kust van Suriname met man, muis en orgel.

Pas in de eerste helft van de 20ste eeuw, toen de ambachtelijke orgelbouw werd geïndustrialiseerd, kreeg de internationale handel een nieuwe impuls: Nederlandse orgelfabrieken bestelden vanuit de catalogus geprefabriceerde orgelonderdelen bij toeleveringsbedrijven in het buitenland en assembleerden ze in hun eigen werkplaats.

Kort na de Tweede Wereldoorlog ontstond in Europa weer belangstelling voor het klassieke orgelambacht en voor een ‘verantwoorde’ uitvoeringspraktijk van barokke orgelwerken, die van J.S. Bach voorop. Met name de firma Marcussen uit Aabenraa (Denemarken) heeft een pioniersrol vervuld bij de ontwikkeling van dit neo-barokke orgeltype. Samen met andere Scandinavische en Zwitserse orgelmakers heeft deze firma na de watersnoodramp in 1953 orgels in neo-barokke stijl in Zuid-Holland en Zeeland mogen plaatsen. Voor de Nederlandse orgelmakers was dit een bron van inspiratie en imitatie. Zo hebben de Nederlandse orgelmakers niet alleen in Nederland maar wereldwijd veel orgels in deze stijl opgeleverd.

Op initiatief van orgeladviseurs en

Utrecht. Geertekerk, kabinetorgel, D. Onderhorst, ca. 1760. Foto RDMZ.

organisten kwam er na twintig jaar neobarokke orgelbouw een herorientatie op gang. Velen vonden in vergelijking met de klank van oude orgels de neobarokke orgels te scherp en te ijl klinken.

In het kader van monumentenzorg zijn sinds 1960 in ons land zeer veel historische orgels gerestaureerd. Dit gaf de Nederlandse orgelmakers de gelegenheid zich in de bouwwijze en klankgeving van het klassieke orgel te verdiepen en met deze expertise aan de kritiek op het neobarokke orgel tegemoet te komen. Vanaf 1970 besloot een aantal Nederlandse orgelmakers nieuwe instrumenten te gaan bouwen die de bouwwijze en het klankbeeld van de klassieke orgels dichter benaderden.

Deze nieuwe orgels met ‘oude klank’ trokken spoedig de aandacht van het buitenland. Het leidde ertoe dat vanaf 1980 de export van dit klassieke nieuwe orgel sterk is gegroeid, met name naar landen als Noorwegen, Duitsland, Oostenrijk, Japan en Noord-Amerika.