Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 138]

Philipsburg, hoofdstad van St. Maarten. The Courthouse (thans postkantoor). Foto Van Dun, 2001.

[p. 139]

Monumenten Boven de Wind
Monumentenzorg in St. Eustatius, Saba en St. Maarten
Peter van Dun en Ben de Vries

Prinses Máxima riep het in augustus 2002 tijdens haar kennismakingsbezoek aan alle Nederlandse Antillen al uit: ‘wat zijn de eilanden verschillend’! Anderhalf jaar eerder bekeek een delegatie van de RDMZ op verzoek van het Bestuurscollege van St. Eustatius de Caribische eilanden St. Eustatius, Saba en St. Maarten met eigen ogen. Nederlandse eilanden in de tropen, elk met een eigen karakter en verleden. De monumentenmissie had als doel een inventarisatie te maken van een eilandbrede monumentenzorg. De nadruk lag daarbij op St. Eustatius, omdat dit eiland al jaren een actief uitvoeringsgericht monumentenbeleid voor het historische deel van de hoofdstad Oranjestad voert.

St. Eustatius, Saba en St. Maarten vormen samen de Bovenwindse Eilanden, als onderdeel van de Nederlandse Antillen. De benaming ‘bovenwinds’ dateert uit de tijd van de zeilvaart, toen men geografische locaties beschreef, vanuit Nederland gezien, aan de hand van de ligging ten opzichte van de uitgaande en inkomende handelsroutes. De Benedenwindse eilanden Aruba, Bonaire en Curaçao liggen zo'n 900 km zuidelijker, net voor de kust van Zuid-Amerika. Het Landsbestuur van de Nederlandse Antillen zetelt in Willemstad, de hoofdstad van Curaçao en deels UNESCO-werelderfgoed.

St. Eustatius, de gouden rots

St. Eustatius glanst door haar rijke historie. De Hollandse West Indische Compagnie vestigde zich in 1636 op St. Eustatius en transformeerde het eiland in een vrijhaven. Door de ligging aan de belangrijkste oceaanroutes naar de Nieuwe Wereld kende St. Eustatius in de 18de eeuw een hoogconjunctuur op basis van (doorvoer)handel in suiker, tabak, katoen en slaven.

Vooral vanwege de lucratieve slavenhandel droeg Statia (dialect voor St. Eustatius) de bijnaam De Gouden Rots. Honderden schepen van verschillende nationaliteiten gingen er maandelijks voor anker. Aangezien op het hoogtepunt van de economische groei meer handels- en pakhuizen direct aan de laaggelegen kust nodig waren, is een deel van de zee ‘ingepolderd’ en als bouwterrein ingericht. Dit deel van de stad wordt Lower Town genoemd. In tegenstelling tot Upper Town ofwel Oranjestad dat op een klif ligt en waar vooral de woon- en bestuurlijke functies zijn gesitueerd.

Aan het einde van de 18de eeuw begon echter de economische motor te haperen. Bovendien ontstonden met Engeland politieke problemen nadat Statia in 1776 (onbedoeld) als eerste natie de nieuwe Amerikaanse vlag met saluutschoten had erkend (225 jaar later zou hiervoor een herdenkingsplakkaat in Fort Oranje worden onthuld). Het eiland werd korte tijd bezet en de economische overlevingskansen geminimaliseerd. Met de afschaffing van de slavernij in 1863 en de verandering in de handelsroutes kwam er een einde aan de welvaart. In de periode dat het St. Eustatius voor de wind ging, zijn met name in Upper Town belangrijke woonhuizen, militaire verdedigingswerken (Fort Oranje, 1636), bestuursgebouwen (o.a. Government Guesthouse, 18de-eeuws) en kerken (Nederlands Hervormde kerk (1755) en Honen Dalim synagoge (1739)) gebouwd. Veel bouwwerken zijn inmiddels vervallen. Wat resteert is een aantal historische gebouwen, de ruïnes van de kerk en synagoge en de oorspronkelijke infrastructuur in Upper Town. De handelszone Lower Town is er nog slechter aan toe. Hier zijn, deels onderwater, enkel

[p. 140]

St. Eustatius. Fort Oranje. Foto C. Temminck Groll, 1989.

ruïnes en de archeologische resten van de pakhuizen te vinden. Het gebied heeft als bijnaam het ‘Pompeji van het Caribisch gebied’.

30 jaar betrokkenheid van de RDMZ

De betrokkenheid van de RDMZ in St. Eustatius gaat maar liefst 30 jaar terug. In 1972 maakte een groep Nederlandse studenten onder leiding van prof. dr. ir. C.L. Temminck Groll een uitgebreide inventarisatie van de historische waardevolle gebouwen van Upper Town. Dit leidde twee jaar later tot de oprichting van de St. Eustatius Historical Foundation. Deze niet-gouvernementele organisatie heeft al de nodige successen behaald, waaronder de conservering van de ruïne van de Nederlandse kerk, de restauratie van Fort de Windt uit 1753 en de restauratie en verbouwing van het 18de-eeuwse hoofdkwartier van gouverneur De Graaff tot museum.

In de jaren '90 is een ‘Ontwikkelingsplan Historische Kern Oranjestad’ opgesteld met als doel het historische stadsgezicht te beschermen door renovatie van de woonfunctie. Dit rehabilitatieprogramma is in opdracht van het Bestuurscollege van St. Eustatius uitgevoerd en gefinancierd door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). De renovatie van woonhuizen is een goede zaak voor het welzijn van haar circa 2000 bewoners en daarmee voor de toekomstige acceptatie van een monumentenbeleid. Tevens is het een versterking van zowel de historische functie als de identiteit van Upper Town. Zo maakte de herbouw in 2001 van de imposante ruïne van de in gele baksteen opgetrokken synagoge en de nabij gelegen begraafplaats duidelijk, dat de joodse geschiedenis van het Caribische gebied wezenlijk is geweest voor de ontwikkeling van de joodse geschiedenis van het westelijk halfrond.

Toch ontbreekt het St. Eustatius aan voldoende specifieke kennis om naast de incidentele projecten op het gebied van restauratie- en instandhoudingbeleid, een integraal monumentenbeleid voor het gehele eiland uit te voeren. Vandaar dat het Bestuurscollege in 2000 de toenmalige staatssecretaris van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, dr. R. van der Ploeg, heeft verzocht om assistentie van de RDMZ bij het afronden van de monumentenverordening en het opstellen van

[p. 141]

een monumentenbeleidsplan (ofwel integrated conservation and legislation). Een positief signaal.

Ontwikkelingskansen en -risico's

Een jaar later reisde een delegatie van de RDMZ naar het Caribische eiland af. Ter onderbouwing van een eilandbrede beleidsvisie is tijdens dit bezoek een ‘cultuurhistorische verkenning’ opgesteld. Hierin zijn de cultuur- en natuurhistorische waarden van het gebied in kaart gebracht, voorzien van de ontwikkelingskansen (rondom het vliegveld, de olieterminal en (beperkt) langs de zuidwest kust) en de ontwikkelingsrisico's (het gehele zuidwestelijke deel). Zo'n 60 historische gebouwen zijn voordragen als monument.

De RDMZ gaf tevens enkele beleidsadviezen, die zij graag wil helpen uitvoeren. Allereerst is van belang dat het eilandsbestuur de eilandverordening aanneemt, alvorens de criteria voor selectie van de beschermde monumenten opgesteld kunnen worden. Deze formele regeling is niet alleen essentieel voor de juridische onderbouwing en de duurzaamheid van het monumentenbeleid. Maar het is ook noodzakelijk wil de Koninkrijksregering in Den Haag met kans van slagen het gehele eiland St. Eustatius als een natural and a cultural site nomineren voor de UNESCO lijst van het Werelderfgoed. In dit kader moet dan ook aandacht geschonken worden aan het buitengebied en voornamelijk aan het natuurgebied rondom de uitgedoofde vulkaankrater, The Quill, dat bedreigd wordt door een toenemende villabouw.

Voor financiële ondersteuning van het historic core plan van Oranjestad is een beroep gedaan op het ministerie van BZK voor een bedrag van NAF 6.657.000 (circa € 3,7 miljoen) voor een volgende periode van zes jaar. Tot slot is het van belang dat er een onafhankelijke organisatie in het leven wordt geroepen, die zich door middel van een commercieel verantwoorde exploitatie richt op het toekomstig beheer van het gerestaureerde erfgoed. Dit Statiaanse beheerinstituut moet de duurzaamheid en continuïteit bij de beleidsuitvoering garanderen.

Saba, an unspoiled queen

Saba is een sprookjeseiland. Het vulkaaneiland dat steil oprijst uit zee, is nog ongerept en ‘onontdekt’: an unspoiled Queen. Met een oppervlakte van 13 km² is Saba het kleinste Bovenwindse eiland. Verspreid over het eiland wonen circa 1500 Sabanen in piepkleine witte huisjes met uniforme rode daken, voorzien van houten gingerbread-lijstversieringen en groene luiken voor de ramen. De eilandbewoners zijn verplicht jaarlijks onderhoud te plegen. Hun huizen zitten dan ook goed in de verf.

Rond 1645 landde een groep Hollandse kolonisten vanuit St. Eustatius en stichtte er een permanente nederzetting. Na ruim vijftig jaar van politieke strubbelingen met veroveringen over en weer door Fransen, Engelsen en Hollanders, kwam Saba eind 17de eeuw onder supervisie van het Hollandse St. Eustatius.

Tot het einde van de Tweede Wereldoorlog was Saba een geïsoleerde, maar zelfvoorzienende gemeenschap. Door een verbetering van de infrastructuur is het eiland langzaam ontsloten: de aanleg van de eerste weg, het vliegveld (het kleinste van de Cariben) Flat Point en een pier bij Fort Bay. Nu ook het (duik)toerisme ontluikt (zelfs zonder stranden), kleinschalige bedrijven zich vestigen en een Amerikaanse medical school haar deuren heeft geopend, lijkt Saba voorzichtig haar sluier af te willen leggen.

Tijdens het recente RDMZ-bezoek aan St. Eustatius is eveneens een uitstapje gemaakt naar Saba. Het eiland heeft niet zo'n rijke historie als St. Eustatius. Wel kent het door haar besloten ligging een karakteristiek bebouwingspatroon. Deze gebouwde omgeving concentreert zich in de plaatsen St. John's, Windwardside, Hell's Gate en de hoofdstad The Bottom, waar zich de bestuursgebouwen en de residentie van de gouverneur bevinden. Opvallend is dat de bebouwing en de infrastructuur van de nederzettingen The Bottom, met een veertigtal historisch waardevolle gebouwen, en Windwardside, met zo'n 70 historisch interessante gebouwen, zich zowel bouwtechnisch als architectuurhistorisch grotendeels in goede staat bevinden. Al schiet in Windwardside de architectonische kwaliteit van individuele en nieuwe panden in relatie tot hun omgeving tekort. Wellicht is dit veroorzaakt door het toenemend toerisme en de vraag naar specifieke winkels en bedrijven die daarmee gepaard gaat.

Recentelijk is door het Sabaans eilandsbestuur een bouwverordening vastgesteld. Onduidelijk is nog in hoeverre een aanvullende monumentenverordening wenselijk is. Het lijkt raadzaam om, gezien de goede staat waarin het historisch erfgoed zich bevindt, monumentenzorg onderdeel te laten zijn van deze bewuste bouwverordening. Het opzetten van een

[p. 142]

Saba. Gezicht op de hoofdplaats The Bottom. Foto Van Dun, 2001.

renovatieprogramma voor de historische bebouwing van het eiland lijkt daarom niet noodzakelijk. Voor individuele gevallen kunnen incidentele regelingen getroffen worden. Welstandstoezicht voorkomt dat er architectonische wildgroei als gevolg van het toerisme ontstaat.

St. Maarten, een eiland apart

‘Het is een ordelijk plaatsje met nette houten huizen langs een paar lange hoofdstraten, waar korte stegen dwars op staan. Aan de Voorstraat vinden we de meeste huizen voorzien van langgerekte houten balkons, die op stutten rusten; de meeste zijn met houten “shingles” gedekt, want golfijzer zou worden afgerukt door de orkanen, die ongeveer om de vijf jaar een bezoek plegen te brengen’. Zo werd Philipsburg, de hoofdstad van het Nederlandse deel van St. Maarten in 1938 poëtisch omschreven. Het citaat is nog steeds actueel gezien de zes orkanen, waaronder Luis en Lenny die tussen 1996-1999 over het eiland raasden en een spoor van vernielingen achterlieten. St. Maarten, met zijn golvende heuvels, fraaie stranden en omringd door

[p. 143]

diepe baaien, is de grootste van de drie Bovenwindse Eilanden. Het eiland bezit al 350 jaar een dubbele nationaliteit: een Frans deel in het noorden, St. Martin, en een kleiner Nederlands deel in het zuiden, St. Maarten.

St. Maarten is door de toenmalige Europese machten gekoloniseerd voor de teelt van landbouwgewassen, veelal suikerrietplantages, en zoutwinning in de Great Salt Pond. In de 19de en 20de eeuw zijn deze economische activiteiten teloor gegaan. Vanaf de jaren '60 werd het toerisme de belangrijkste bron van inkomsten. Het vliegveld is in de jaren '70 uitgebreid tot één van de grootste in de regio. Ook de faciliteiten voor het aanmeren van cruiseschepen is ingrijpend gemoderniseerd. De komst van met name Amerikaanse toeristen naar het eiland is hierdoor enorm gestimuleerd. Tijdens dezelfde monumentenmissie naar St. Eustatius heeft de RDMZ-delegatie ook een vliegensvlug bezoek gebracht aan St. Maarten. Hier is een inventariserend onderzoek in de vorm van een quick scan naar het cultureel erfgoed uitgevoerd. Dit leverde circa veertig bouwwerken van cultuurhistorische waarde op. Voor de gewone bezoeker is het monumentale karakter van het eiland echter nog nauwelijks zichtbaar of herkenbaar. Philipsburg toont bovendien aan dat massatoerisme niet bevorderend werkt op gebouwd erfgoed. De stedelijke structuur is nog wel herkenbaar in de winkelstraten Voorstraat (Frontstreet) en Achterstraat (Backstreet) met tussenliggende steegjes, maar bij de ontwikkeling van de gebouwde omgeving is duidelijk sprake van commerciële prioriteit. In het stadscentrum op het De Ruyterplein staat bijvoorbeeld het houten courthouse uit 1793, maar het wordt omzoomd door ‘moderne’ nieuwbouw van een compleet andere schaal, of door slechts op commerciële exploitatie gerichte bouwwerken waarin de oorspronkelijke verkaveling steeds moeilijker is te herkennen. Historische bouwwerken staan veelal te koop of zijn omgebouwd tot winkeltje of eethuis.

Met het eilandsbestuur is tijdens de korte missie niet gesproken, zodat niet bekend is of er van een monumentenbeleid sprake is. Het uitgangspunt dat cultuurhistorie, mits op verantwoorde wijze in ontwikkeling gebracht, ook een economische bron kan zijn, is nog nauwelijks onderzocht. Overigens dienen in deze zaak wel de activiteiten van het St. Maarten Museum genoemd te worden. De directeur hiervan ijvert voor de restauratie van monumenten, zoals de voormalige plantage Belvedère en de ruïne van het eerste Nederlandse fort (1631) in de Cariben, Amsterdam. Voor zover deze acties beleidsmatig succes hebben, moet toch worden geconstateerd dat op St. Maarten een monumentenbeleid uiterst onzeker is.