Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 128]

Bandaneira. Perkenierswoning. Foto Barbara Mensink, 1991.

[p. 129]

Spantje By, waardevol restant van een imposant verleden
Des Alwi

In de windvrije hoek van Groot Banda of Banda Besar (Lonthor) aan de zijde van de Baai van Banda staat de vervallen perkenierswoning Spantje By. Ondanks het verval spreekt de ruïne nog geweldig tot de verbeelding. Dit is ooit de mooiste en meest productieve nootmuskaatplantage geweest van de kleine eilandengroep in het oosten van de Indonesische archipel. Een grondige restauratie van het complex is dringend noodzakelijk ter wille van het behoud van een indrukwekkend gemeenschappelijk cultuurgoed dat een belangrijk deel uitmaakt van de wereldgeschiedenis.

Het is anno 2002 haast niet meer voor te stellen dat nootmuskaat en foelie zo'n bepalende rol hebben gespeeld in de wereldgeschiedenis. Maar deze tropische noot met het rode membraam eromheen waren letterlijk goud waard in het 16de- en 17de-eeuwse Europa. De fijne specerij werd al eeuwen gebruikt voor conservering van etenswaren, als medicament en als smaakmaker of juist ter camouflage van een ongewenste smaak. De groeiende elite in Europa toonde zijn welzijn aan de hand van de hoeveelheid nootmuskaat op tafel.

De hoge waarde van nootmuskaat was niet alleen het gevolg van een groeiende vraag naar het prestigieuze product, maar vooral ook van het geringe aanbod. Moeder Natuur had voor de nootmuskaatboom slechts één plaats ter wereld uitverkoren: Banda, een groep van zes minuscule eilanden gelegen in het oosten van de Indonesische archipel, in de Banda Zee tussen de Molukken en Timor. Alleen deze vulkanische eilandengroep voldeed aan de unieke voorwaarden om nootmuskaat voort te kunnen brengen.

Tot het eind van de 15de eeuw vond nootmuskaat via een moeizame en kostbare route zijn weg naar Europa. Maleise, Chinese en Arabische zeevaarders kochten het product op van de Bandanese bevolking en vervoerden het naar de Perzische Golf. Van daaruit werd het per karavaan langs de zijderoute naar de Middellandse Zee vervoerd om uiteindelijk via Constantinopel, Genua en Venetië de Europese markt te bereiken. Door de vele transacties voordat de nootmuskaat en foelie de consument hadden bereikt, bereikte de prijs van de fijne specerij een uitzonderlijk hoog nivo. Een handjevol was al gauw een fortuin waard.

Europese inmenging

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Europese pioniers hun zinnen hadden gezet op de ontdekking van deze nootmuskaateilanden. De Portugezen waren het eerst. Direct nadat Alfonso de Albuquerque de welvarende handelsplaats Malakka in 1511 had veroverd, stuurde hij een vloot naar de Molukken. Binnen enkele maanden was Banda gevonden en werden grote hoeveelheden nootmuskaat ingeladen. De Portugezen bouwden direct een fort en hadden tot het eind van de eeuw geen concurrentie van andere Europese handelaren te duchten.

Hieraan kwam een eind toen vice-admiraal Jacob van Heemskerk samen met tweehonderd kooplieden, soldaten en matrozen in 1599 als eerste Nederlander de Banda-eilanden aandeed. Aan hun komst ging een uitbarsting van de vulkaan Gunung Api vooraf, hetgeen een slecht voorteken voor de inheemse bevolking was. De vloot maakte deel uit van de expeditie onder leiding van admiraal Jacob van Neck, die gefinancierd werd door de Compagnie van Verre, de voorloper van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. De nieuwkomers omzeilden de Portugezen en sloegen grote hoeveelheden specerijen in. Terug in Amsterdam was de lading goed voor een spectaculaire winst die naar meer smaakte.

[p. 130]

Spantje By (Lonthor). Het perk met in het midden een vruchtdragende nootmuskaatboom. Foto J.P. Corten, 2001.

[p. 131]

Na de oprichting van de VOC in 1602 liepen steeds meer Oost-Indiëvaarders de Baai van Banda binnen. De compagnie legde de voormannen van de Banda-eilanden verdragen op die de verkoop van nootmuskaat aan andere dan de kooplieden van de VOC uitsloten. De Heeren Zeventien hadden niets anders voor ogen dan een monopolie op de nootmuskaat en foelie.

Dit alleenrecht op deze fijne specerij van Banda bleef de VOC echter ontglippen totdat Jan Pieterszoon Coen, de niets ontziende gouverneur-generaal, op brute wijze een eind maakte aan het verzet van de Bandanezen. De inheemse bevolking werd vermoord of op schepen gezet om in Batavia als slaaf te worden verkocht. Vierenveertig traditionele voormanen, de orang kaya, werden op de binnenplaats van Fort Nassau onthoofd, gevierendeeld en verder in mootjes gehakt. Om elk mogelijk verzet op voorhand te breken werden de afgeslagen hoofden op bamboespiesen gestoken en rond het fort tentoongesteld.

Alleen het eiland Run, waar Engelse kooplieden van de East India Company zich hadden verschanst, stond het complete monopolie op Banda en de nootmuskaat nog in de weg. Maar toen in 1667 een ander Hollands bezit - aan de andere zijde van de wereld, Nieuw-Amsterdam (nu bekend als Manhattan), met de Engelsen werd geruild voor Suriname - kwam tevens het eiland Run in Hollandse handen en was de alleenheerschappij over Banda een feit.

De perkeneconomie

Nadat de VOC zich van de inheemse bevolking had ontdaan, deelde zij de eilanden Banda Naira, Banda Besar en Pulau Ai op in zogenaamde perken (plantages) om onder strenge voorwaarden door voormalige dienaren te laten bewerken. Deze perkeniers dienden tegen een vaste prijs per jaar een vastgelegde hoeveelheid nootmuskaat en foelie te leveren. In ruil daarvoor verschafte de VOC bescherming, een beperkte hoeveelheid rijst en een aantal slaven.

Ondanks een moeizaam begin vanwege het gebrek aan kennis van de eigenaardigheden van de nootmuskaatboom en een gespannen verhouding tussen de perkeniers en de VOC, groeide de productie gaandeweg aanzienlijk. Maar na de pionierende, hardwerkende perkeniers lieten de daarop volgende generaties het steeds breder hangen.

Rijpe nootmuskaatvrucht in de handen van de auteur. Het rode membraam dat zichtbaar om de noot ligt, is de foelie. Foto J.P. Corten, 2001.

Prachtige woningen sierden de plantages en bij elke gelegenheid werden extravagante partijen georganiseerd. In 1795 kwam het faillissement van de VOC. Voordat het Nederlandse gouvernement een plan had opgesteld voor de overgenomen boedel van Banda, genoten de perkeniers van hun tijdelijke vrijheid. Toen de nieuwe gouverneurgeneraal Van der Capellen in 1824 een bezoek bracht aan Banda, koesterden de perkeniers de hoop dat het eigendom van de perken aan hen zou worden overgedragen. Dat bleek niet het geval. Het koloniale gouvernement bleef eigenaar van de gehele VOC-boedel. De Nederlandse Handelsmaatschappij (NHM) werd verantwoordelijk voor de commerciële activiteiten en voor het beheer van de perken op Banda richtte de NHM een dochteronderneming op, de Crediet en Handels Vennootschap (CHV).

Wel werd het monopolie op de handel in nootmuskaat definitief opgeheven. Hierdoor werden de perkeniers in de gelegenheid gesteld om de nootmuskaat tegen een hogere prijs te verkopen.

In de veronderstelling dat de nieuwe regeling garant stond voor grote rijkdom, volhardden de perkeniers in hun extravagante levensstijl. Op basis van mooie toekomstverwachtingen leenden zij steeds meer geld van Chinese, Arabische en Nederlandse kredietverschaffers. Zij stoken zich in korte tijd steeds dieper in de schulden. Met name bij de CHV en de Chinese handelaar Kok hadden zij enorme schulden uitstaan. Tot hun grote schrik bleken beide schuldeisers ernst te maken met de overname van het gebruiksrecht van de perken, toen de perkeniers niet voldeden aan de betalingsverplichtingen.

[p. 132]

Spantje By. Reconstructievoorstel van het perkenierscomplex. Tekening ir. B.M. Grotenbreg, 1998.

Perk voor perk kwam in handen van de CHV en N.V. Kok. Aan het eind van de 19de eeuw was driekwart van de plantages in handen van de CHV. Kok en andere Chinese handelaren hadden door de overname van schulden aan de CHV de andere perken in bezit weten te krijgen.

Neergang

Hoewel andere Europese koloniën rond deze tijd ook nootmuskaat begonnen te produceren en de prijs voor de fijne specerij halveerde, bleef Banda de beste nootmuskaat voortbrengen. De productie maakte een opleving door, mede dankzij de vervanging van de lakse perkenier door een deskundig commercieel bestuur. Ook de vervanging van slaven door betaalde arbeid, na de afschaffing van slavernij in 1864, resulteerde na enige tijd in een verdubbeling van de productie per boom. In het begin van de 20ste eeuw had nootmuskaat echter veel aan belang verloren. Voor het Nederlands-Indische gouvernement werden de afgelegen eilanden vooral van betekenis als verbanningsoord voor de onafhankelijkheidsstrijders - zoals de latere vice-president en premier van de Indonesische Republiek, Mohammad Hatta en Sutan Sjahrir. Na de Tweede Wereldoorlog en de onafhankelijkheid raakte de eilandengroep in vergetelheid. President Soekarno besloot in 1958 tot de nationalisering van de grotendeels verwaarloosde perken.

Vergeleken met de hoogtijdagen van de VOC is de huidige wereldconsumptie van nootmuskaat sterk gekrompen. De 6.000 ton van nu staat in schril contrast tot de ruim 12.000 ton van toen. Van de totale hoeveelheid nootmuskaat die er jaarlijks in de wereld omgaat komt nog altijd 80% uit Indonesië, maar het merendeel daarvan in afkomstig uit Sumatra, Papoea, Noord Sulawesi en Midden Java. Banda produceert vandaag de dag nog maar 200 ton, terwijl dat vóór de Tweede Wereldoorlog 2.000 ton was.

Revitalisering van de nootmuskaatteelt

Dat alles neemt niet weg dat er nog steeds vraag is naar kwalitatief goede nootmuskaat. Bovendien is de prijs van

[p. 133]

de fijne specerij in de afgelopen jaren aanmerkelijk gestegen. Banda biedt nog altijd de beste omstandigheden voor de teelt van nootmuskaat. De vruchtbaarheid van de vulkanische grond, de onvervuilde zeelucht en de 3.000 millimeter regenval per jaar maken dat de oorspronkelijke geboortegrond nog altijd de best smakende, ronde nootmuskaat voortbrengt. Dat rechtvaardigt een revitalisering van de perken.

Een van de beste plaatsen voor de verbouw van nootmuskaat is nog altijd het oude perk Spantje By, gelegen op Banda Besar. Door de unieke locatie, in de luwte van de Baai van Banda, blijft de plantage uit de wind. Tot in de 20ste eeuw was dit verreweg de mooiste en meest productieve plantage op Banda Besar. In 1904 verkocht de door schulden geplaagde perkenier A.M. Herrebrughs zijn perk en kwam het evenals veel andere perken in handen van de N.V. Kok. Bij de nationalisering van 1958 werd het eigendom van Spantje By door de Indonesische staat overgenomen. Inmiddels zijn grond en gebouwen in handen gesteld van de

Bandaneira. Perkenierswoning. Foto Barbara Mensink, 1991.

Bandaneira. Oudhollandse kerk. Foto Barbara Mensink, 1991.

stichting Banda Permai (‘Mooi Banda’), die op zijn beurt eigendom is van de provincie Molukken en de stichting ter behoud van het culturele erfgoed van Banda, Yayasan Warisan dan Budaya Banda.

De stichting zet zich in voor de revistalisering van de nootmuskaatproductie op Spantje By en de verbetering van de teeltmethoden. Onderdeel daarvan vormt de introductie van de nieuwe techniek van warmtebestraling van de noot, ter vervanging van het traditionele roken van de noot. Tevens is een programma van rasverdeling opgezet en worden de nootmuskaatbomen alleen in de beginjaren onder de schaduw van een grote kanarieboom geplaatst. Anders dan vroeger werd verondersteld, brengt de volwassen boom die direct wordt blootgesteld aan de zon, aanzienlijk meer nootmuskaat op.

Met deze revitalisering is weer een toekomstperspectief geschapen voor het indrukwekkende perkenierscomplex van Spantje By, dat inmiddels tot een ruïne is vervallen. Binnen het ommuurde complex liggen nog de restanten van de voormalige perkenierswoning, de droogschuur en productieruimten en de oude slavenverblijven.

Met Nederlandse hulp is een restauratieplan voor het complex opgesteld. Vooruitlopend op de uitvoering daarvan is in 1999 een 110 meter lange damwand langs de waterlijn geplaatst, die het complex tegen verdere aantasting door de zee moet beschermen.