Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 120]

Boven: Pieter de Wit, Portret van Dirck Wilree, directeur-generaal van de West-Indische Compagnie in het kasteel van St. George d'Elmina, 1669. Schilderij op doek. Veiling Sotheby's Londen, 6-7-1994.

Onder: Elmina. De overvolle haven, met op de achtergrond het kasteel van St. George d'Elmina. Foto L. Tangel, 2000.

[p. 121]

De Ghanees-Hollandse Connectie
George Olympio

In dit artikel wordt ingegaan op de actuele problematiek van de stad Elmina en haar historische achtergronden. Verder wordt uiteengezet hoe haar gebouwde erfgoed kan worden behouden binnen een ontwikkelingskader dat gebaseerd is op een gezonde economie, een schone en toegankelijke omgeving en betrokkenheid van de gemeenschap. Het artikel gaat ook in op het ‘Elmina Cultural Heritage and Management Program’ (ECHMP) en de rol van de ‘Ghana Museums and Monuments Board’ (GMMB) daarbij.

De stad Elmina werd ruim zevenhonderd jaar geleden gesticht aan de kust van West- Afrika, die later bekend zou worden als de Goudkust. Het is de locatie van een van de vroegste - en bovendien een van de meest langdurige en diepgaande - contacten tussen de Europese volken en de Afrikaanse volken bezuiden de Sahara. De naam Elmina komt van het Portugese ‘La Mina’, wat staat voor ‘De Mijn’. De Portugezen gaven de stad deze naam, nadat zij er in 1482 het Kasteel São Jorge da Mina hadden gebouwd, omdat de stad het belangrijkste handelscentrum voor goud was. Gedurende de 15de en 16de eeuw wisten de Portugezen praktisch een handelsmonopolie op de Goudkust te behouden.

In de 17de eeuw werd dit monopolie echter doorbroken door andere Europese mogendheden. In 1637 dwong de Nederlandse West-Indische Compagnie de Portugezen Elmina te verlaten, na aanhoudende beschietingen vanaf de landinwaarts gelegen St. Jago-heuvel, die uitkijkt over het kasteel. Om ervoor te zorgen dat niemand hun voorbeeld zou volgen, bouwden de Nederlanders Fort Coenraadsburg bovenop deze heuvel, het enige nietcommerciële fort aan de Goudkust. De Nederlanders bleven in Elmina tot 1872, toen zij hun bezittingen verkochten aan de Britten. Gedurende hun verblijf hebben de Nederlanders het landschap van de stad, de sociaaleconomische infrastructuur en de cultuur blijvend beïnvloed. Ze gaven vorm aan de stad, bouwden er een aantal verdedigingswerken omheen, en onderhielden intensieve relaties met de lokale gemeenschap en hun leiders.

Elmina trok handelaren van uiteenlopende origine aan. De meesten vestigden zich op het nauwe schiereiland tussen de zee en de Benya-lagune, waar zich de oorspronkelijke stad bevond. In de 19de eeuw, vanaf 1812, begonnen veel succesvolle handelaren, vooral de ‘Vryburgers’, een groep van gemengde afkomst, zich te vestigen op het vasteland, weg van de drukte van het hopeloos overbevolkte en vervuilde Elmina. Nadat deze oude stad in 1873 werd verwoest in een Britse militaire actie tegen de opstandige stadsbewoners, vestigden alle inwoners zich op het vasteland.

In het huidige Elmina is nog veel van de gezamenlijke geschiedenis terug te vinden. Dat betreft niet alleen de stedenbouwkundige structuur, maar ook belangrijke gebouwen als het Kasteel St. George (in de Portugese tijd São Jorge genoemd), Fort St. Jago (voorheen Coenraadsburg), het Nederlandse kerkhof, de Schomerusheuvel - waar Ghana's eerste katholieke kerk is gebouwd - de regeringstuinen en een groot aantal koopmanswoningen, onder meer de huizen Bartels, Van Dyck en Viala.

Actuele problematiek

Elmina heeft ongeveer 22.000 inwoners en is uitgegroeid tot een regionaal verzorgingscentrum, dat

[p. 122]

met name leeft van de zoutwinning, de visserij en het toerisme. Zij is de hoofdstad van de regio Edina, dat ook nog 26 dorpen en gehuchten omvat en ongeveer 660 vierkante kilometer bestrijkt. Elmina is tegelijkertijd hoofdstad van het district dat wordt gevormd door de regio's Komenda, Edina, Eguafo en Abrem (KEEA).

De belangrijkste en meest vitale economische activiteit is momenteel de zoutwinning. De productie geschiedt op traditionele wijze, door middel van verdamping in de zon, en is van hoge kwaliteit. Het grootste industriële bedrijf in deze sector is de Edinaman Salt Industry, dat namens de gemeenschap wordt beheerd door de Raad van Ouderen (de vertegenwoordiging van de nog altijd levende traditionele sociale structuur). Hiernaast zijn er nog enkele middelgrote en kleine producenten. Toch is deze industrie niet groot genoeg om het groeiende aantal inwoners van werk en inkomen te voorzien. De visserij, wat betreft belang de daaropvolgende economische activiteit, heeft te maken met ernstige problemen. De vissershaven is sterk verzand, er is te weinig ruimte voor alle vissersboten en kanobouwers en de marktfaciliteiten zijn ontoereikend. Het toerisme beperkt zich momenteel tot het Kasteel St. George en het Fort St. Jago. De sterk toegenomen bezoekersstroom - die is opgelopen tot 100.000 per jaar, waarvan de helft uit het buitenland - leidt tot een grotere belasting van de reeds ontoereikende faciliteiten (zoals water, elektriciteit, telecommunicatie, gezondheidszorg en accommodatie).

De infrastructuur is niet met de stad meegegroeid. Er is nauwelijks een rioleringssysteem, de afwatering is slecht en er zijn weinig vuilstortplaatsen. Afval verzamelt zich in de straten en de hygiëne is abominabel te noemen. De stad heeft een stedelijk gezondheidscentrum, dat over onvoldoende geschoold personeel en te weinig apparatuur beschikt. Brandweer en hulpverleningsdiensten zijn er niet. Er zijn aardig wat basisscholen en een middelbare school in de stad, maar de faciliteiten zijn jammerlijk ontoereikend om de leerlingen effectief te kunnen scholen. De opkomst op de scholen is laag en het uitvalpercentage hoog. Voor mensen met hoge kwalificaties (tertiair niveau) biedt de stad weinig perspectief.

Met een bebouwingsdichtheid van zeshonderd huizen per vierkante kilometer is de stad overbezet, hetgeen de opname van de nog altijd groeiende bevolking bemoeilijkt. Bij gebrek aan onderhoud verkeren de meeste gebouwen in slechte staat. Sommige huizen liggen in puin, andere zijn provisorisch opgelapt met golfplaten. Milieuvervuiling bedreigt het welzijn van de inwoners, maar ook het gebouwde erfgoed, waar de stad haar specifieke karakter en identiteit aan ontleent.

Een nieuwe toekomst voor het verleden

Het zal duidelijk zijn dat de hiervoor geschetste situatie dringend om verbetering vraagt. Dit is in de eerste plaats

Elmina. De Hollandse begraafplaats, met op de achtergrond het fort St. Jago. Foto L. Tangel, 2000.

[p. 123]

een verantwoordelijkheid van de stad zelf, maar deze mag hierbij steun verwachten van de centrale en regionale overheid (KEEA-district), alsmede van de Traditionele Raad. Maar ook niet-overheidsorganisaties en de particuliere sector kunnen steun bieden bij de revitalisering van de stad Elmina.

Elke poging om de historische stad weer een toekomstperspectief te bieden, begint bij de verbetering van de economische basis, een vergroting van de investeringen en een vernieuwing van de financiële infrastructuur. De historische factor mag daarbij niet uit het oog worden verloren, omdat deze bepalend is voor de identiteit van de stad en voor de kwaliteit van de leefomgeving. Bovendien kan het gevarieerde erfgoed ook een

[p. 124]

belangrijke rol spelen in de economische ontwikkeling en daarmee bijdragen aan het welzijn van de inwoners. Om de historische factor in het beoogde ontwikkelingsproces veilig te stellen, zou een verordening moeten worden opgesteld waarin de historische identiteit wordt gedefinieerd en tegelijk voorwaarden aan de ontwikkelingen worden gesteld.

De Ghanese overheid is zich terdege bewust van de verzwakte positie van het cultureel en natuurlijk erfgoed. Om die reden is door UNESCO-Ghana in samenwerking met de GMMB een rapport opgesteld over het cultureel erfgoed van het land, dat in 1999 werd voorgelegd aan de Nederlandse overheid. Het Nederlandse Ministerie van Buitenlandse Zaken heeft vervolgens de Rijksdienst voor de Monumentenzorg verzocht een identificatiebezoek te brengen. Dit bezoek had tot doel vast te stellen welk erfgoed van gezamenlijk Nederlands-Ghanees belang is, de haalbaarheid van de instandhouding te onderzoeken en te kijken naar de vooruitzichten voor toekomstige samenwerking met de Ghanese autoriteiten op het gebied van behoud van het erfgoed en planologische monumentenzorg. De Nederlandse afvaardiging bestond

Elmina. Interbellum-bouw temiden van 19de-eeuwse koopmanshuizen in het centrum. Foto L. Tangel, 2000.

uit de heren Peter van Dun, Jean-Paul Corten en Loek Tangel. Op basis van hun bevindingen en het daaruit voortvloeiende rapport Ghana Revisited (januari/februari 2000) werd het ‘Elmina Cultural Heritage and Management Program’ (ECHMP) gestart.

‘Elmina Cultural Heritage and Management Program’

Het ECHMP is een gezamenlijk initiatief van het Ghanese Institute for Local Government Studies (ILGS), de Ghana Museums and Monuments Board (GMMB), het Institute for Housing and Urban Development Studies (IHS) te Rotterdam en de Rijksuniversiteit Gronigen (RUG). Zij werken nauw samen met het KEEA-district en met andere sleutelinstellingen in Elmina. De doelstelling van het programma is een duurzame instandhouding van het gebouwde erfgoed in Elmina te bewerkstelligen. Om die doelstelling te bereiken, wordt een strategisch ontwikkelingsplan opgesteld, waarbij de historische factor in verband wordt gebracht met de economische, sociale, milieutechnische, financiële, institutionele en wettelijke factoren.

De eerste fase van het programma bestond uit een ‘city consultation’, een symposium dat op 15 april van dit jaar werd geopend door kroonprins Willem Alexander. Gedurende deze vierdaagse conferentie zijn de belangrijkste problemen van de stad geïnventariseerd

[p. 125]

Elmina. Willem Alexander en Maxima. Foto Zlelflal Benelux express Stella Zieck, 2002.

en heeft de bevolking kunnen aangeven waar de prioriteiten zullen worden gelegd. De uitkomsten van deze bijeenkomst, waaraan de Nederlandse kroonprins actief en zichtbaar betrokken deelnam en waarbij de belangrijkste publieke en private partijen elkaar ontmoetten, vormen de basis voor de volgende fasen van het ECHMP.

Het volgende programmaonderdeel bestond uit de scholing van de betrokken beleidsmakers, politici en het professionele middenkader in de technieken van stedelijk management, publiek-private samenwerking en planologische monumentenzorg. Een groep van twintig personen is om die reden door het samenwerkingsverband samengesteld en voor twee maanden uitgezonden naar Nederland. In Rotterdam hebben zij van 11 mei tot 6 juli 2002 de cursus ‘Inner City Revitalization’ doorlopen, die werd verzorgd door het IHS met bijdragen van de RDMZ.

Nu deze groep is teruggekeerd in Ghana, vormt zij het kernteam, dat met de lokale betrokkenen en buitenlandse deskundigen een actieplan en uitvoeringsstrategie voor de revitalisering van Elmina zal opstellen. De RDMZ is verzocht daarbij te assisteren.

‘Ghana Museums and Monuments Board’

De rol van de GMMB in het ECHMP bestaat eruit te zorgen voor een goede integratie van de historische identiteit en het gebouwde erfgoed in het revitaliseringsprogramma. Zij is verantwoordelijk voor de identificatie, de bescherming, het behoud en het beheer van het erfgoed. De kennis en expertise die daarvoor is vereist, heeft zij in het verleden opgebouwd en wordt dagelijks bijgehouden en uitgebreid.

Belangrijke vragen met betrekking tot behoud die door de GMMB in het kader van het revitaliseringsprogramma moeten worden beantwoord, zijn de wat-, waarom- en wie-vragen. Wat is het historisch karakter? Een aantal belangrijke gebouwen, het stedelijk patroon of de levenswijze van de bewoners? Waarom wordt het historisch karakter behouden? Voor de toeristen en economisch gewin, vanwege de kwaliteit van de leefomgeving of om het lot van de inwoners te verbeteren? Voor wie wordt het erfgoed in stand gehouden? Moeten de huidige gebruikers als de belangrijkste begunstigden worden beschouwd, het land als geheel of volgende generaties?

Pas als er consensus bestaat over de antwoorden op deze vragen, kan doelgericht worden gewerkt aan de oplossing van de enorme problemen waar de belangrijke historische stad Elmina mee worstelt.