Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 118]

Arbeidershuisvesting in Lotharingse stijl
Kees Volkers

Woningen in de zogenaamde Lotharingse stijl kennen we in Nederland alleen in de oostelijke mijnstreek. Het gaat om een tiental woonwijken, schijnbaar willekeurig verspreid over de gemeenten Heerlen en Landgraaf, maar uitgevoerd in hetzelfde metsel- en pleisterwerk en dezelfde opvallende decoratiepatronen. Deze ‘verspreide eenheid’ duidt er al op dat we met voormalige mijnkolonieën te maken hebben. Een aantal van deze kolonieën - zoals Musschemig, Grasbroek, Beersdal en Leenhof - is ook in stedenbouwkundig opzicht uniek in Nederland.

Als we de oude abdijmijn van Rolduc niet meerekenen, begon het steenkolentijdperk in Limburg in 1899 met de opening van de eerste Oranje Nassaumijn te Heerlen.

Andere schachten volgden spoedig daarna. De steenkoolwinning was in het begin een volledig buitenlandse aangelegenheid. De mijnen Willem Sophie (Spekholzerheide 1902) en Laura (Eygelshoven 1907) waren in Belgische handen en de Oranje Nassau was van het Duitse Honigmann-concern. In 1906 opende Honigmann de Oranje Nassau II bij Schaesberg. Pas in 1909 kwam de eerste staatsmijn in productie: de Wilhelmina in Terwinselen.

Met de komst van de mijnen ontstond in korte tijd een grote vraag naar

Ontwerptekening woongroep Leenhof met bleekveld. Uit: ‘Ons Limburg’, 1951.

arbeiders en woonruimte. Na een aarzelend begin kwam de bouw van speciale woninggroepen voor mijnwerkers - de zogenaamde mijnkolonieën - op gang. De Oranje Nassau was in het begin het meest actief. De allereerste woningen (onder andere in Leenhof I) kwamen nog tot stand onder het Honigmannbewind, maar de meeste zijn gebouwd onder de Lotharingse familie De Wendel, die de Oranje Nassauconcessie in 1908 van Honigmann overnam. De kolonieën werden ontworpen door het eigen bouwbureau van de Oranje Nassau. In de Wendelperiode paste het bureau de Lotharingse stijl toe.

De allereerste kolonieën van de Oranje Nassau zijn zeldzame voorbeelden van de eerste generatie idealistisch opgezette arbeidersdorpen. De beweging voor betere arbeidershuisvesting kwam halverwege de 19de eeuw op gang, als reactie op de schrijnende misstanden in de sloppen van de Europese industriesteden. De gevestigde orde zag deze brandhaarden van ziektes, zedelijk verval en socialisme met toenemende ongerustheid aan. Niet zonder eigenbelang pleitte zij voor betere woonvormen.

Het waren de fabrikanten zelf die de eerste min of meer idealistisch opgezette arbeidersdorpen realiseerden. Zo richtte een elftal fabrikanten uit de Elzas, onder aanvoering van de textielfabrikant Jean Dollfus, in 1853 de ‘Société des

[p. 119]

Cités Ouvrières’ op. Enkele jaren later kwam in Mulhouse de eerste ‘Cité Ouvrière’ gereed, naar ontwerp van de ingenieur Emile Muller. Deze cité gold lange tijd als het grote voorbeeld en kreeg onder andere navolging in verschillende ‘Siedlungen’ van de Duitse ijzerbaron Krupp. Kenmerkend voor deze nederzettingen zijn allereerst het woningtype: blokjes met vier hoekwoningen, rug aan rug, maar met een eigen entree en een tuin rondom. Deze ‘Mulhouser Grundriss’ werd gezien als het ideale compromis tussen efficiënt bouwen en zo veel mogelijk eigen ruimte voor het arbeidersgezin. Kenmerkend is voorts de primitieve stedenbouwkundige opzet, met woonblokken in een gridpatroon, rondom een rechthoekig plein. De hele opzet had een nogal militair karakter. Deze opzet wordt wel verklaard uit de behoefte van de fabrikanten tot controle en disciplinering. Aan de andere kant was dit ook typische ingenieursbouw: doelmatig en efficiënt. De woning op zich stond centraal, aan de woonomgeving werd minder belang

Zicht op een woonblok aan de Montfoortsestraat in de kolonie Leenhof. Foto RDMZ, 2002.

gehecht. Voor de fabrikant was arbeidershuisvesting in feite niet meer dan een productiefactor: goede huisvesting betekende gezonde en tevreden arbeidskrachten, en dat betekende een hoger rendement. De woninggroepen werden ontworpen door ingenieurs van de fabriek. De eerste generatie fabrieksnederzettingen kan dan ook worden gezien als een vorm van utiliteitsbouw.

Dat veranderde met de introductie van het tuindorpconcept. Eind jaren tachtig verschenen hiervan de eerste voorbeelden, overigens eveneens gerealiseerd op initiatief van bevlogen fabrikanten. Het Engelse Port Sunlight (1888) en het Delftse Agnetapark (1889) behoren tot de beroemdste voorbeelden. Van doelmatige huisvesting verschoof de ambitie naar het realiseren van een harmonische leefgemeenschap. Hierbij was veel aandacht voor de relatie tussen de bewoner en zijn leefomgeving. Zaken als belevingswaarde en identiteit gingen een rol spelen. De ingenieur maakte plaats voor de architect en stedenbouwkundige, die de taak kreeg aan deze nieuwe ideeën vorm te geven. Rationele stratenpatronen maakten plaats voor gebogen lanen en doorkijkjes, de woningen kregen rijkere vormen. Men greep terug op de rurale idylle, met gebruik van veel groen, traditionele materialen en historische bouwstijlen. De cottagewoning werd de nieuwe standaard.

Nederlandse fabrieksdorpen zijn bijna uitsluitend in tuindorpstijl gerealiseerd. De Mulhousegeneratie kwam voor Nederland in feite te vroeg, gezien de relatief late industrialisatie in ons land. In Frankrijk en Duitsland kreeg zij wel veel navolging. De eerste mijnkolonieën van het Oranje Nassauconcern zijn late voorbeelden van de Mulhousegeneratie. Een vergelijkbare opzet vinden we in ons land eigenlijk alleen in Budel-Dorplein, gebouwd in opdracht van de Waalse zinkfabrikanten, de gebroeders Lucien en Emile Dor. In combinatie met de Lotharingse bouwstijl vormen de oudste mijnkolonieën van Oranje Nassau volstrekt unieke ensembles.