Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 110]

Paramaribo. De Ss. Petrus en Paulus Kathedraal aan de Gravenstraat verkeert nog altijd in deplorabele toestand. Foto L. Tangel, 1997.

[p. 111]

Stadsherstel, monumentenzorg en woningbouw in Paramaribo
Stephen Fokké

Op 27 juni 2002 verkreeg de historische binnenstad van Paramaribo door plaatsing op UNESCO's Werelderfgoeldlijst, de status van cultural site van ‘uitzonderlijk universele waarde’. Aan dit gedenkwaardig moment is een langdurig proces vooraf gegaan.

Suriname staat thans voor een enorme opgave om haar - overwegend houten - historische binnenstad te behouden, zonder daarbij de culturele ontwikkeling geweld aan te doen. Het sleutelwoord hierbij is ‘culturele planologie’. Er zijn diverse plannen en studies verschenen over de integratie van stadsvernieuwing en historisch erfgoed in Paramaribo. Hoewel de uitvoering op zich laat wachten, is er voor historisch Paramaribo geen weg meer terug.

Aan het begin van de 17de eeuw stichtten de twee Hollandse kooplieden Nicolaes Baliestel en Dirck Claesz van Sanen een verdedigbare handelspost aan de Surinamerivier, nabij het Indianendorp Parmirbo. Al snel viel het fort in Engelse handen en werd bekend onder de naam Fort Willoughby, genoemd naar de Engelse Lord die de verovering had geleid. Vanaf dit strategisch gelegen punt beheersten de Engelsen alle inkomende vaart. Niettemin verkozen de kolonisten het verder landinwaarts gelegen Thorarica als centrum van hun activiteiten. Pas na 1667, toen de kolonie definitief aan Holland werd overgedragen in ruil voor Nieuw Amsterdam, werd Paramaribo het centrum van het land en veranderde Fort Willoughby in Fort Zeelandia.

Onder het gezag van de West Indische Compagnie (WIC) groeide Paramaribo uit tot een belangrijke schakel in de plantage-economie. Vanaf Fort Zeelandia breidde de stad zich steeds verder landinwaarts uit, en volgde daarbij de richting van de langgerekte schelpenritsen, die de vereiste stevigheid aan de weke bodem gaven om veilig te kunnen bouwen. Ten behoeve van de waterbeheersing - de stad ligt immers in een rivierdelta - werden in het verlengde van de Schelpenritsen afvoerkanalen gegraven. Dit versterkte de structuur van de oude stad, die nog altijd herkenbaar aanwezig is. Latere uitbreidingen van de stad in de late 19de en vroeg 20ste eeuw wijken af van deze structuur en zijn volgens en strak dambordpatroon uitgevoerd. De uitbreidingen na 1950 strekken zich uit over de voormalige plantagegronden.

Het stadsbeeld van Paramaribo wordt gekenmerkt door de vele houten woningen op een bakstenen stoep met rechthoekig grondplan. Andere architectonische kenmerken zijn de overwegend strenge symmetrie en de sobere ornamentiek. De bezoeker zal in de straten van het centrum als eerste worden getroffen door de witte gevels met ruime veranda's.

Door de vele, dicht op elkaar gebouwde houten panden, is vuur altijd een van de grootste bedreigingen voor Paramaribo geweest. In de loop van de tijd heeft de stad dan ook enkele forse stadsbranden doorstaan. De grootste was wel de stadsbrand van 1821, waarbij ruim 400 panden in vlammen opgingen. Maar ook recent heeft de stad nog van branden te lijden gehad. Zo werden in 1996 het imposante houten parlementsgebouw, het Nepveuhuis en het Ministerie van Buitenlandse Zaken aan de Gravenstraat in as gelegd.

[p. 112-113]

Pagina 112-113: Paramaribo. Koloniale huizen aan de Waterkant. Foto L. Tangel, 1997.

[p. 114]

Paramaribo. Het presidentiële Paleis aan het Onafhankelijkheidsplein. Foto L. Tangel, 1997.

[p. 115]

Stadsherstel en monumentenzorg

Lange tijd heeft de monumentenzorg in Paramaribo zich hoofdzakelijk geconcentreerd op afzonderlijke gebouwen.

Er was weinig tot geen aandacht in de monumentenwetgeving voor de functionele en ruimtelijke aspecten van de historische stad als geheel.

Bij beleidsmakers is echter langzaam het besef gegroeid, dat monumentenzorg zich niet enkel en alleen met het ‘object’ moet bezig houden, maar daarnaast ook oog dient te hebben voor de setting c.q. de structuur waar binnen monumenten gelegen zijn, en de rol die het gebouwd erfgoed kan spelen bij de herinrichting en revitalisering van gebieden. Zo wordt in de Beleidsnota van het Surinaamse Ministerie van Onderwijs en Volksontwikkeling voor de periode 2000-2005 de culturele planologie als een beleidsprioriteit aangemerkt. Verder wordt in de ontwerp Monumentenwet 2002, ter vervanging van de bestaande Wet historische monumenten van 1963, de mogelijkheid gecreëerd om naast individuele monumenten ook beschermde stads- en dorpsgezichten aan te wijzen.

De ommekeer in het monumentenbeleid kwam met de oprichting in 1997 van de Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname (SGES). De RDMZ en de TU-Delft verleenden daarbij technische en inhoudelijke bijstand. Als overheidsstichting kreeg de SGES onder meer als taak het voorbereiden van een monumenten-beheerinstituut en het formuleren van een ‘overlevingsplan’ voor de historische binnenstad (het zogenaamde ‘Binnenstadsplan’). In dit plan wordt het begrip culturele planologie in Suriname voor het eerst geïntroduceerd. Het gebouwd erfgoed kreeg daarin een centrale plaats toebedeeld bij de revitalisering van de historische binnenstad, waarbij monumentenzorg geïntregreerd werd met andere aspecten van stedelijk beheer, waaronder de renovatie van de openbare ruimte, straatbeplanting, stadsverfraaiende maatregelen etc. Een restauratie-programma volgens deze formule heeft daardoor een veel groter uitstralingseffect in de binnenstad als geheel.

Een ander belangrijk document op het gebied van stadsherstel en monumentenzorg in Paramaribo betreft een in 2001 door de Europese Unie (EU) gefinancierde studie ten behoeve van de SGES. In deze EU-studie naar het duurzaam beheer van het gebouwd erfgoed wordt een nieuwe beleidsaanpak voorgesteld: het historisch

[p. 116]

Paramaribo. De traditionele eenvoudige woningbouw in de wijk Frimangron dateert uit het eind van de 19de eeuw. Foto L. Tangel 1997.

erfgoed moet deel uit gaan maken van de stedelijke economie; het moet met andere woorden als een economisch goed worden beschouwd. Tevens moet het overheidsbeleid worden omgebogen van directe overheidsinvesteringen in individuele gebouwen naar een integrale stedelijke vernieuwing en een publiekprivate samenwerking. Door middel van financiële haalbaarheids- en duurzaamheidsanalyses, uitgevoerd in een ‘pilotgebied’ binnen de historische binnenstad van Paramaribo, wordt aangetoond dat gebouwd erfgoed als een katalysator kan worden aangewend voor duurzame stedelijke vernieuwing.

Door gebrek aan financiële middelen zijn noch het Binnenstadsplan, noch de voorgestelde aanpak van de EU-studie uitgevoerd. Dit betekent evenwel niet dat de plannen c.q. voornemens van de baan zijn. De werelderfgoed-status van historisch Paramaribo maakt, dat er nu meer dan ooit aandacht bestaat voor de problemen t.a.v. stadsvernieuwing en monumentenzorg in deze stad.

Stadsherstel en woningbouw

Afgezien van de monumentenzorg, blijkt stadsvernieuwing ook in de huisvestingssector van Paramaribo

[p. 117]

aan invloed te winnen. Binnen het stadsvernieuwingproces speelt namelijk ook het aspect van de woningbouw en de handhaving van de woonfunctie van de (binnen)stad een voorname rol met name op wijkniveau.

Overtuigd dat er een structurele en duurzame verbetering moet komen in de grote woningnood in Paramaribo, is er enkele jaren geleden een samenwerking tussen Nederland en Suriname tot stand gekomen op het gebied van de volkshuisvesting. In Nederland werd de Stichting Brasa opgericht, met onder meer als doel het bevorderen van de verbetering van de huisvesting in Suriname, in het bijzonder Paramaribo, en het bevorderen van het herstel en de revitalisering van Suriname en haar cultuurhistorisch erfgoed. De stuwende krachten achter Stichting Brasa zijn de Stedelijke Woningdienst Amsterdam en twee Amsterdamse Woningbouwcorporaties. In Suriname werd een partner en zusterorganisatie opgericht onder de naam ‘Stichting Sekrepatu’ met als doel de realisatie van een professionele organisatie voor de ontwikkeling en het beheer van woningbouw- en stadsherstelprojecten in Suriname.

Eén van de samenwerkingsprojecten betreft de revitalisering van de wijk Frimangron die van grote cultuurhistorische en architectonische waarde is. Het gebied bezit een enorme potentie, maar door verval en verwaarlozing is dat bijna niet zichtbaar. Verbetering van de leefbaarheid door onder andere het herstellen van de vervallen (historische) woningen, renovatie van de openbare ruimte en van voorzieningen, vormen onderdeel van het geplande wijkverbeteringsprogramma. Inmiddels is begin dit jaar ook een samenwerking tot stand gekomen tussen de SGES en Maatwerk Amsterdam/Stichting Herstelling, waarbij de renovatie van het historische geboortehuis van Anton de Kom, gelegen in de wijk Frimangron, het startsein zal vormen voor de revitalisering.

Langzaam maar zeker neemt de integratie van monumentenzorg en woningbouw in het stadsvernieuwingsproces van Paramaribo vastere vormen aan.

Literatuur

Binnenstadsplan Paramaribo - Raamwerk voor de revitalisering van de historische binnenstad van Paramaribo. Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname, juni 1998.

EU-Study to Establish a Comprehensive Sector Policy and Strategy Framework for Sustainable Management of the Built Heritage of the Inner City of Paramaribo. European Union (consultants ARS Progetti/GHK International), October 2001.

Beleidsnota Ministerie van Onderwijs en Volksontwikkeling 2000-2005. Ministerie van Onderwijs en Volksontwikkeling, april 2001.

Informatiebrochure: Stadsherstel en woningbouw in Suriname. Stichting Sekrepatu (Suriname) en Stichting Brasa (Nederland), z.j.