Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 96]

Van ‘Country Life’ naar ‘Buiten’
De laatste vernieuwingscampagne van de Nederlandse ‘Stately Homes’
Ronald van Immerseel en Heimerick Tromp

De periode 1880-1920 is de laatste geweest waarin Nederlandse buitenhuizen op grootschalige wijze werden aangepast aan de mode. Zowel het exterieur als het interieur met meubilair en routing, als mede de tuin of het park en omgeving werden onderhanden genomen. Deze vernieuwingsdrang stond onder invloed van eigenaren van de weinige Nederlandse ‘Stately Homes’ van wie de levensstijl aansloot bij die van de hoge Europese adel. Dikwijls waren zij hieraan verwant en hadden zij ook bezittingen in het buitenland.

Uit recent onderzoek blijkt, dat het vooral leden van de geslachten Van Aldenburg Bentinck, Van Heeckeren van Wassenaer en Van Zuylen van Nijevelt van de Haar waren, die met behulp van gerenommeerde architecten grote veranderingen aanbrachten in interieur, exterieur en parkaanleg op een schaal en in de trant van hun Engelse relaties. Bij de Bentincks was die internationale oriëntatie voor de hand liggend: hun verwantschap met de hertog van Portland en andere Engelse families werd zorgvuldig in ere gehouden en tevens behoorden zij in het Duitse rijk tot het ‘Herrenhaus’. De Van Zuylens maakten al langer onderdeel uit van de Belgische ‘beau monde’ die sterk georiënteerd was op Frankrijk. Door het huwelijk van Etienne van Zuylen met Hélène de Rothschild was hun plaats in de Europese ‘haute volée’ gevestigd. En de bescheiden, teruggetrokken levende Rodolphe van Heeckeren van Wassenaer - op zeer late leeftijd getrouwd met Marie van Aldenburg Bentinck - kunnen we beschouwen als een kosmopoliet die vele reizen ondernam. Zijn interesse in vernieuwingen werd ongetwijfeld gestimuleerd door zijn langdurige bezoek in 1892 aan de Wereldtentoonstelling in Chicago.

Haarzuilens, Kasteel De Haar, slaapkamer. Uit: Catalogus Christie, 1998.

De wereld die zij trachten te evenaren was de sfeer van de ‘Manors’ en de ‘Halls’ en van hun bewoners die oprijst uit de romans van Evelyn Waugh en die uit de detective verhalen van Agatha Christie. In Engeland beschreef Clive Aslet in zijn The Last Country Houses een beweging - zowel geapprecieerd door oude adel als nieuwkomers - die heeft geleid tot de creatie van unieke, naar onze maatstaven soms exuberante, huizen met zeer luxueuze inrichting. Zij beschikten over de modernste voorzieningen waardoor een groot, maar evengoed select, gezelschap gedurende het seizoen ‘entertained’ kon worden. Het wekelijks verschijnende Country Life, toont ons deze wereld van nabij, die rond 1900 zeer levensvatbaar blijkt. In Nederland moeten we het doen met fraaie fotoreportages in het weekblad Buiten met weinig tekst maar veel sfeer en dikwijls ook een blik in het interieur.

Kasteel Amerongen is een mooi voorbeeld van de wijze waarop het leven op internationale leest geschoeid werd. Op dit kasteel liet Godard van Aldenburg Bentinck de bel-etage zo organiseren, dat het gezelschapsleven volgens internationaal gebruik kon verlopen. Hier liet hij enerzijds een dames-

[p. 97]

Markelo, Kapel in cottage stijl op landgoed Weldam. Foto RDMZ, 1987.

vertrek met wandtapijten inrichten en anderzijds bestemde hij de bibliotheek voor de heren: zo konden beide seksen zich volgens de toen als typisch Brits geldende gewoonte na het diner een wijle gescheiden terugtrekken. Voor deze reorganisatie en herinrichting nam hij de architect P.J.H. Cuypers in de arm.

Cuypers werd eveneens ingeschakeld voor de restauratie van kasteel de Haar, waar hij meer dan op Amerongen de handen vrij had.

Hier plaatste hij de representatieve ruimten rond de grote hal als centraal element. Het comfort kon de belangrijkste modernste grand hotels naar de loef steken: centrale heteluchtverwarming, badkamers met warm en koud stromend water en een lift maakten het verblijf extra aangenaam. De internationale aanpak ging op dit kasteel nog verder. Tot groot verdriet van Cuypers koos Van Zuylen voor de afwerking en inrichting van de slaapkamers de Londense firma Maple en Co., die zich afficheerde als ‘the largest and most convenient furnishing establishment in the world’. Ook de Parijse decorateurs F. Jansen en H. Nelson en de beroemde en beruchte antiquair Duveen werden ingeschakeld. De frictie tussen Cuypers en de ‘buitenlanders’ ging zelfs zo ver dat Cuypers zijn ambachtslieden de opdracht gaf recent vervaardigde interieuronderdelen met doeken af te dekken wanneer zij op de Haar kwamen.

Op Middachten vond tussen 1899 en 1904 een grootscheepse modernisering, renovatie en verfraaiing plaats van interieur en stoffering. Hierbij werd de Engelse architect William Samuel Weatherly ingeschakeld. In 1911 ontwierp hij de wijzigingen aan de voor de beleving

Ambt Delden, Huis Twickel, badkamer. Uit: Twickel bewoond en bewaard, J. Haverkotte.

van het kasteel zo belangrijke vestibule.

Weatherly was eveneens werkzaam op Hof te Dieren, Twickel en Weldam. Op Weldam ging zijn invloed veel verder dan alleen het huis. Hier creëerde hij op het landgoed een landelijke Engelse sfeer die zich overal liet voelen, met als hoogtepunten de kapel en enkele dienstwoningen in ‘cottage style’.

Het interieur van Twickel onderging vanaf eind jaren tachtig van de 19de eeuw misschien wel de meest ingrijpende verbouwing naar Weatherly's ontwerpen. Daarbij werkte hij samen met de Haagse architect G. Teunissen. Vele lambriseringen zijn vervaardigd door Engelse timmerlieden. Het wachten is nog op een analyse van de vele ontwerpen uit deze verbouwingsfase. Wel is nu al duidelijk dat van het oude interieur zo goed als niets overbleef. Verbouwingscampagnes zoals die rond 1900 plaatsvonden, hebben een kort maar kleurrijk hoofdstuk aan de bewoningsgeschiedenis van de Nederlandse buitenplaatsen en kastelen toegevoegd, waarbij de inspiratie en realisatie van ver over de landsgrenzen kwamen. Mede door de huidige regelgeving op het gebied van de monumentenzorg behoren dergelijke, vaak pas veel later op waarde geschatte, interieurvernieuwingen vrijwel zeker tot het verleden. Ontstaat hier een conflict tussen conservering en bewoning, of wordt ‘Leven in toen’ de grote uitdaging voor de nieuwe generatie kasteel- en buitenplaatsbewoners?