Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 85]

Global Village

[p. 86]

Interieur van de keuken in de rechter spez-woning met hout/kolen gestookt fornuis, dat tevens dienst doet als verwarming voor het huis. Foto auteur, 1996.

[p. 87]

Kansen voor Kemerovo's culturele erfgoed
Nederlands-Russische samenwerkingspraktijk in het kader van het Uralsiproject^*
Marieke Kuipers

Anders dan de meeste ‘mutual heritage’-projecten is het Uralskiproject geheel gericht op het moderne erfgoed van de 20ste eeuw. Tijdens het interbellum trokken diverse Nederlandse idealisten en ingenieurs naar Rusland om mee te werken aan de opbouw van een geïndustrialiseerde heilstaat. Bijvoorbeeld Sebald Rutgers, Han van Loghem, Dirk Schermerhorn en Mart Stam. Na de opheffing van het IJzeren Gordijn werd aan beide zijden van de Oeral onderkend dat kennisuitwisseling dringend gewenst is voor het behoud van moderne monumenten. Internationale congressen, studie-opdrachten, promotieonderzoeken en een in Rusland rondreizende tentoonstelling over het werk van Van Loghem (geopend in 1996 in Kemerovo, midden in Siberië) leidden tot het Uralskiproject. Dit project is geëntameerd door de Stichting Analyse van Gebouwen (STAG) te Delft en loopt nu drie jaar. Aanvankelijk stond het constructivistische erfgoed in Ekaterinburg en Novosibirsk centraal, maar gaandeweg is het zwaartepunt verlegd naar de mijnwerkerskolonie Krasnaya Gorka in Kemerovo.

* Dit artikel is een bewerking van mijn bijdragen aan de door de STAG uitgebrachte rapportages ‘Wij willen in cultuur leven’ naar aanleiding van de in 2000 gehouden workshops, waarbij ook de recente ervaringen van de experts meeting van mei 2002 zijn verwerkt.

Situatie

Kemerovo ligt als bewoningsgebied aan weerszijden van de rivier de Tom, aan het einde van een noordelijke aftakking van de roemruchte Transsiberische spoorlijn en midden in het kolenbekken van de Kuzbass (Kuznjetski bassin). Hoewel de bewoningsgeschiedenis al eeuwen ver teruggaat, dateert de tegenwoordige stad (ruim 500.000 inwoners) in hoofdzaak uit de 20ste eeuw. Zij is de hoofdstad van de kleinste Russische provincie (Oblast), maar het grond-oppervlak is nog altijd drie maal groter dan dat van Nederland. Sinds de jaren '50 ligt de hoofdkern van Kemerovo op de lage oever van de Tom en wordt het stadsbeeld aldaar bepaald door een opmerkelijke orthogonale structuur van brede boulevards met collectieve bouwblokken van typisch stalinistisch-classicistische snit (met siënnarood en okergeel gepleisterde gevels en witte pilasters) en enkele strategisch gesitueerde monumenten en openbare gebouwen. Het geheel is een in West-Europa ongekende variant van een New Town. Deze bezit op zichzelf ook cultuurhistorische waarden, maar nu wordt - net als eerder bij de constructivistische bebouwing in Novosibirsk - de oorspronkelijke stilistische samenhang bedreigd door de opkomende ‘verwinkeling’, commercialisering en individuele aanpassingen aan smaak en comfort (zoals kunststofkozijnen).¹

Op en nabij het grote industrieterrein aan de rand van dit nieuwe centrum en nabij de belangrijkste verkeersbrug over de Tom bevinden zich nog enkele bouwwerken uit de eerste industrialisatie-periode, zowel uit de tijd van de Frans-Belgische Kopikuz-vestiging (1915-21) als uit de tijd van de internationale Autonome Industriekolonie Kuzbass (AIK, 1921-28). Op verzoek van Rutgers had Van Loghem hiervoor vele gebouwen ontworpen. De grootste en best bewaarde concentratie van pre-stalinistische bebouwing bevindt zich op de 80 m hoge oever ten noorden van de Tom, met name in

1 Bij mijn werkbezoek in mei 2002 bleek tot mijn verrassing dat diverse fastfood restaurants, een grote supermarkt en Benetton zich, met reclames en al, hadden gevestigd in de statige woningblokken aan de Sovjetskyi Prospekt, die voordien nooit publiek waren. In Novosibirsk manifesteerde deze trend zich al in 1996.

[p. 88]

Novosibirsk, Dom Oblsnaba aan de hoofdstraat. Dit voorbeeld van constructivistische woningbouw uit 1931-34 (van de architecten B.A. Gordeev, S.P. Turgenev en N.V. Nikitin) draagt sinds de jaren '90 de tekenen van westerse commercie, geheel tegen de oorspronkelijke revolutionaire opzet in. Foto auteur, 1997.

het gebied Krasnaya Gorka (letterlijk: het Rode Bergje), met onder andere het tegenwoordige Rutgershuis/Krasnaya Gorkamuseum, ‘spez-woningen’ (voor de toenmalige mijnbouwspecialisten), rijwoningen ofwel kolbassa's (letterlijk: ‘worsten’), school, badhuis, administratiekantoor, schachtbok en spoorrails. De voormalige mijnwerkerswoningen, de school (met watertoren) en het geheel betonnen badhuis hebben groot achterstallig onderhoud en zijn in de loop der tijd verbouwd, maar zij zijn desondanks herkenbaar als werken van Van Loghem. Ook leeft het pionierskarakter van destijds nog voort in de informele inrichting van de openbare ruimte. Nog steeds is het merendeel der wegen niet geplaveid en er zijn moestuinen en rommelige, met houten hekken omheinde erfjes.² Op verschillende plaatsen zijn bronnen aanwezig voor de drinkwatervoorziening en zijn ondergrondse bergplaatsen aangebracht.

Doelstelling van het Uralskiproject en meer in het bijzonder van het onderdeel Kemerovo is om, indachtig de werkwijze van de stadsvernieuwing in de jaren '70 en het cultuurbeleid van minister Hedy d'Ancona en haar opvolgers (zie ook de nota Cultuur als Confrontatie van staatssecretaris Rick van der Ploeg), een structurele verbetering van het woon- en leefmilieu tot stand te brengen door het culturele erfgoed met behoud van de esssentie te rehabiliteren.

2 Inmiddels is een circa 200 m lang voetpad geplaveid naar het Rutgershuis/museum, dat dankbaar door de buurtjeugd wordt gebruikt als hinkelbaan tijdens de sneeuwvrije maanden.

Nieuwe werkmethoden

In het begin van het samenwerkingsproject vond de kennis-uitwisseling op beproefde wijze plaats, voornamelijk via seminars, gastcolleges, lezingen en tentoonstellingen, ondersteund door officiële bezoeken aan en van de lokale autoriteiten. In 2000 werden echter nieuwe methoden geïntroduceerd, die het samen werken veel letterlijker in praktijk brachten en die geheel tegen de gebruikelijke hiërarchische Russische werkwijzen ingingen. Dit gold met name voor de workshop-aanpak zoals die tegenwoordig in de westerse architectenwereld wordt gehanteerd door middel van gemeenschappelijke uitwerking van gezamenlijk geformuleerde ontwerp- en onderzoeks-opgaven.

[p. 89]

Kemerovo. Situatie van de kern van Krasnaya Gorka - rondom de Rutgersstraat - ten noorden van de Tom.

Bij de tweede workshop (oktober 2000) werden niet alleen nieuwe relevante voordrachten gehouden (onder andere over cultuurtoerisme) en instructieve werkbezoeken afgelegd, maar zijn - naast een historische en structurele analyse - ook de SWOT-methode en de methode van het ontwerp-gericht onderzoek toegepast.³ Hierbij werden telkens drie teams geformeerd van gemengde samenstelling, zowel naar discipline als naar nationaliteit, met de opdracht om een rehablitatieplan te ontwikkelen door middel van pilot-projecten op het niveau van respectievelijk de stad, de wijk en de bebouwing. Voordeel van deze methode is dat gezamenlijk naar oplossingen wordt gezocht in een ‘taal’ die ook door de Russische collega's wordt verstaan. Al schetsend kwamen niet alleen concrete knelpunten aan het licht maar ook belangrijke knooppunten en potentiële locaties voor nieuwe ontwikkelingskansen. Na aanvankelijke onwennigheid tegenover deze open werkwijze werden de Russische collega's steeds enthousiaster en coöperatiever, waarbij zij een grote en gedetailleerde kennis van de lokale situatie aan de dag legden. Andermaal drongen zij aan op technisch onderzoek naar mogelijke gevaren van mijnschade in verband met de onderaardse mijnschachten en de daarmee samenhangende kansen en risico's voor toekomstige bebouwing. Hiertoe is in 2001 een eerste specialistische verkenning verricht.

3 SWOT: analyse-methode van Strength (Sterke punten), Weakness (Zwakke punten), Opportunities (kansen) en Threats (bedreigingen).

Inventarisatie, planning en bescherming

Wat betreft de formele monumentenzorg-aspecten heerst nog enige onduidelijkheid. Enerzijds geldt bij gebrek aan een alternatief nog steeds de - vervallen - monumentenwet uit de Sovjetperiode, anderzijds bestaat er ook een lokale verordening op oblast-niveau. Probleem is dat de Sovjetunie niet was ingesteld op particulier eigendom en bij restauraties impliciet uitging van reconstructies (vaak als ‘museum-objecten’) onder staatstoezicht. Een aanpak in de zin van herbestemming of integrated conservation zoals in Nederland met inzet van particuliere architecten en overheidssteun en interventie bij particulier eigendom is in Rusland nog vrijwel onbekend. Een ander probleem is dat er nog geen goede, actuele publieke administratie bestaat van het onroerend goedbestand zoals het kadaster of de Nederlandse gemeentelijke vastgoed-administratie. Eigendoms-wijzigingen van beschermde monumenten dienen ter goedkeuring aan de (lokale) autoriteiten voorgelegd (c.q. gemeld) te worden maar zoals in het geval van het badhuis is gebleken, gebeurt dit niet altijd. Evenmin is er een systeem waarbij alle van rijks-, oblastof gemeentewege beschermde monumenten op een kadastrale kaart zijn aangegeven en door een notaris moeten worden nagetrokken bij eventuele eigendomsoverdracht. Vandaar dat de meldingsplicht relatief makkelijk kan worden ontdoken. De oudste en meest karakteristieke gebouwen zijn gedocumenteerd volgens de nationale maatstaven (waarbij een ‘paspoort’ moet worden samengesteld met gedetailleerde beschrijvingen, tekeningen en foto's) en voor regionale bescherming voorgesteld. Een verzoek om subsidie bij de Russische tegenhanger van de RDMZ in Moskou voor continuering van het inventarisatie- en documentatiewerk wacht nog op antwoord.

Los daarvan is het wenselijk dat zowel op de hoge als de lage oever een aanvullende monumenten-inventarisatie wordt uitgevoerd, evenals een stedenbouwkundige en bouwtechnische inventarisatie van de wijk Krasnaya Gorka en het gebied rond de centrale mijn om een beter inzicht te verkrijgen in het nog resterende culturele en industriële erfgoed uit de eerste decennia van de twintigste eeuw. Hiervoor lenen zich de MIP-methode en de methodiek van de stadsvernieuwing (zoals het ter plaatse als voorbeeld aangereikte rapport Dragons and Knights).⁴

De twee in Kemerovo aanwezige universiteiten hebben in beginsel hun medewerking toegezegd om dergelijke

4 Destijds kwam een collega uit Novosibirsk speciaal voor deze sessie over. Bij de recente experts meeting zijn deze methoden nader toegelicht in combinatie met veldwerk.

[p. 90]

Historische opname van het betonnen badhuis, naar ontwerp van J.B. van Loghem, zomer 1926. Uit het album van Gé Schoorl (kopie verstrekt door het museum Krasnaya Gorka te Kemerovo).

inventarisaties uit te voeren maar zouden graag nog aanvullende instructies krijgen. Hierbij kan tevens de expertise vanuit Novosibirsk - en Tomsk - worden ingezet. Inmiddels hebben enkele studenten onder leiding van docenten opmetingstekeningen gemaakt van het badhuis en een aantal rijwoningen (kolbassa), die als ondergrond voor een concreet verbeteringsplan kunnen dienen.⁵ Onduidelijk is nog of in Rusland het instrument van het ‘beschermde stads- of dorpsgezicht’ bestaat en zo ja of dit een geschikt middel is om in te zetten bij de structurele verbetering van de mijnwerkers-kolonie met behoud van cultuurhistorische waarden. Hetzelfde geldt voor eventuele andere planologische middelen zoals een beschermend bestemmingsplan. In ieder geval wordt er wel op de schaal van de stad een masterplan ontwikkeld, met diverse zoneringen. Dit plan houdt echter niet specifiek rekening met de aanwezige cultuurhistorische waarden in Krasnaya Gorka en behoeft dan ook drastische aanpassingen omdat enkele voornemens een positieve ontwikkeling van deze wijk meer in de weg staan dan direct bevorderen (b.v. de aanleg van de nieuwe verkeersbrug en de aanwijzing van de ‘sanitarski zones’ rondom de milieu-vervuiling veroorzakende bedrijven). De beide workshops hebben in ieder geval een aanzet tot heroverweging en bespreking in de

Actuele opname van het tongewelfde badhuis, waarvan het dak dringend gerepareerd moet worden. Foto auteur, 2002.

5 Bij diezelfde meeting bleek dat de opmetingstekeningen nog bijstelling behoefden.

[p. 91]

Stedenbouwkundige Raad opgeleverd, maar het blijft een gecompliceerde planologische situatie.⁶

Evenzo bestaat nog onduidelijkheid over het aanwijzingsbeleid van individuele monumenten. Op nationaal niveau is in Krasnaya Gorka geen enkel pand beschermd en gelet op de achterstand, de verre ligging en de strenge selectiecriteria van de centrale monumentenzorg-instantie in Moskou ligt het niet in de rede dat het spoedig tot bescherming van staatswege komt. Wel is er al in 1993 een aanwijzingsprocedure op oblast-niveau in gang gezet voor enkele bijzondere gebouwen in Krasnaya Gorka (badhuis, school, ‘spez-woningen’ en andere), maar (net als in Nederland tot voor kort bij het MSP) de indiening van alle ‘monumentenpaspoorten’ heeft nog niet tot inschrijving in het provinciale monumentenregister geleid. Tot nu toe lijkt het erop dat eventuele investeringen in restauraties/renovaties onafhankelijk van een beschermde status geschieden. In ieder geval is eventuele bescherming van andere, nog nader te selecteren monumenten nauwelijks aan de orde geweest tijdens de workshops. Alle aandacht ging uit naar het bestuderen van de praktische en planologische mogelijkheden tot rehabilitatie door middel van de pilots.

Geschakelde ‘spez-woningen’ met bijbehorende tuintjes; de entrees van deze in 1926 door Van Loghem ontworpen woningen zijn al rond 1930 verplaatst en in een extra tochtsluis ondergebracht in verband met het extreme Siberische klimaat; op de voorgrond een buitenkraan voor drinkwater. Foto auteur, 2000.

6 In mei 2002 bleek dat nu wordt overwogen om de sanitarski zones te verkleinen en verder dat de Cokesfabriek veel investeert in nieuwe, minder overlast veroorzakende apparatuur (al blijven ook de chemische fabrieken en de kolengestookte stadsverwarmingscentrale op volle toeren draaien).

Groeiend commitment

Na afloop van de tweede workshop heeft zich aan Russische zijde een initiatiefgroep geformeerd van de inhoudelijk meest betrokken deelnemers (waaronder medewerkers van de gemeentelijke dienst SO/ARK en de Technische Universiteit). Zij dringen nu aan op spoedige afronding van de beschermingsprocedure op oblast-niveau. Daarbij dient ervoor gewaakt te worden dat de bescherming niet belemmerend zal werken voor het herstel-plan, aangezien bij diverse Russische deskundigen monumentenzorg en reconstructie meer synoniem zijn dan behoud van het beeld en van het gebruik. Juist bij de tweede workshop is echter duidelijk gemaakt dat het behoud door ontwikkeling (en dus gepaard gaande met enkele ingrepen in de historische substantie) een in West-Europa volledig geaccepteerde vorm van verantwoorde monumentenzorg is, mede in verband met

[p. 92]

Krasnaya Gorka. Van Loghems rijwoningen (‘kolbass's’) liggen in lange reeksen tegenover elkaar, met omheiningen en latere uitbreidingen. Foto auteur, 2000.

de nog betrekkelijk onbekende situatie van particulier eigendom en bevoegdheid tot interventie. Niettemin verdient het aanbeveling om deze aanpak nog nader onder de aandacht te brengen, ook van de locoburgemeester en de lokale monumentenzorgers.

Ook in andere opzichten nemen de Russische deskundigen, naast hun drukke werkzaamheden en hun beperkte financiële middelen - diverse initiatieven om herbestemming van het badhuis als eerst pilot mogelijk te maken. Wat betreft de doelstelling om tot effectieve publiek-private samenwerking te komen, is dan ook opmerkelijke vooruitgang geboekt. Voor een direct zichtbaar resultaat - in de vorm van een weer hersteld badhuis en een verbeterde serie rijwoningen - is echter nog meer gezamenlijke inspanning vereist.

Tijdens de recent gehouden experts meeting (mei 2002) is overleg gevoerd met de nieuwe eigenaar van het badhuis, die het als een autoreparatiewerkplaats gebruikt. Hij verklaarde zich bereid om op termijn zijn eigendom aan een te formeren stichting over te dragen. Voor de Russen is deze werkwijze nog betrekkelijk onbekend, maar onze Siberische collega's zetten zich volledig en adequaat in voor het noodzakelijk overleg met particulieren en autoriteiten om aan alle ‘administratieve’ voorwaarden voor de realisatie van het restauratieplan te voldoen. Verder werd intensief gestudeerd op het historisch materiaal dat de staf van het Krasnaya Gorka-museum ter beschikking stelde en werden al schetsend de leemten in de historische kennis en de technische problemen verduidelijkt. Zo was bijvoorbeeld onduidelijk hoe de oorspronkelijke indeling precies was en werd gediscussieerd over de mate van reconstructie of aanpassing die gewenst is. Ook het feit dat nu isolatie nodig is voor verbetering van het comfort (in het badhuis bestond de verwarming alleen uit de heetwaterdampen), vraagt om specifieke oplossingen - juist hier kan de Nederlandse ervaring met restauraties van betonnen gebouwen (zoals in het Amsterdams Betondorp) van pas komen.

Alle ontwerp-oefeningen, voordrachten, gastcolleges en discussies hebben duidelijk gemaakt dat een beleid van integrated conservation de enige weg is waarlangs een structurele verbetering van het erfgoed van Krasnaya Gorka, en van Kemerovo in het algemeen, te bereiken valt. Dit besef is ook doorgedrongen bij de verschillende (publieke en private) partijen in Kemerovo, die dankzij

[p. 93]

Kemerovo. De resterende mijnmonumenten van de centrale mijn op de hoge oever van de Tom: links de schachtbok (met opschrift ‘Kolen zijn het brood van de industrie’), in het midden het door Van Loghem ontworpen administratiekantoor, met een voor Rusland onbekende spouwmuur-constructie. Foto auteur, 2000.

onze gezamenlijke excercities meer zijn gaan samenwerken - ook buiten de internationale workshops om - en een belangrijke omslag in denken doormaken ten aanzien van cultuurbehoud en ‘culturele planologie’. Het bestuurlijk, professioneel en maatschappelijk draagvlak voor structurele en duurzame verbetering van Krasnaya Gorka als woonwijk met cultuurhistorische waarden en van enkele specifieke monumenten is dankzij de werkbezoeken, de belangstelling van de regionale media (in Kemerovo en in Limburg) en de sindsdien onderhouden contacten belangrijk toegenomen, met inbegrip van de bewonersorganisatie van het AIK-gebied.⁷ Bovendien sprak de locoburgemeester Irina Fyodorova zich, tijdens een persconferentie en andere ontmoetingen, onomwonden uit voor behoud en ontwikkeling van Krasnaya Gorka en voortzetting van de Russisch-Nederlandse samenwerking. Hiertoe zijn per schaalniveau gezamenlijke protocollen opgesteld voor een werkplan, waarin juist het aspect van integrated conservation veel aandacht krijgt. De wijk staat dankzij beide workshops en de voorgaande acties nu hoger en gunstiger op de planologische agenda.

Belangrijk is verder dat nu ook de staf van het museum - gevestigd in het inmiddels geheel gerestaureerde Rutgershuis - overtuigd is van de noodzaak tot een cultuurhistorisch verantwoorde doch ook functionele verbetering van het erfgoed van Van Loghem in plaats van een ondoelmatige historische reconstructie van de oorspronkelijke situatie. De staf werkt actief mee aan historische documentatie en publiceert samen met bewoners en andere deskundigen in het tijdschrift Krasnaya Gorka, dat in 2001 is opgericht met steun van de STAG.⁸

Tijdens de werkbezoeken zijn de contacten met beide universiteiten verder verstevigd door middel van gastcolleges. Ook is aandacht besteed aan recente regionale ontwikkelingen op het gebied van bouwmaterialen, architectuur, infrastructuur en openbare gezondheidszorg.

7 Zo bracht de nieuw benoemde stadsarchitect Oleg Razhev in mei 2002 een verzoek van het oblast-bestuur in om aanbevelingen te doen over een voorstel van een particuliere stichting om in Krasnaya Gorka een groots mijnmuseum te stichten vanwege de vitale betekenis van de steenkool-industrie in de Kuzbass-regio. Voorwaarde daarvoor is verbetering van de infrastructuur en de openbare ruimte.

8 Inmiddels zijn drie nummers uitgebracht, met o.a. een verslag van de eerste workshop en engelstalige bijdragen van Nederlandse auteurs, naast Russische artikelen en illustraties. Buiten de collectie van het museum zal het moeilijk zijn om aanvullende documentatie te vinden: de staats- en oblastarchieven zijn nog nauwelijks ontsloten en ook van het Van Loghem-archief is weinig bewaard gebleven; wat hiervan resteert is terug te vinden in het proefschrift van Rudolphine Eggink. Overigens is het denkbaar dat elders nog andere nuttige bronnen beschikbaar zijn.

Toekomst

Ondanks de bereikte draagvlakverbreding en de gegeven aanzetten tot flankerend beleid ontbreken vooralsnog de (praktische en financiële) mogelijkheden om tot daadwerkelijke renovatie over te gaan. Daarbij blijft

[p. 94]

Kemerovo. Workshop experts meeting ten gunste van wijk Krasnaya Gorka. Foto auteur, 2000.

inbreng van Nederlandse expertise voor dergelijke rehabilitatie-projecten gewenst: niet alleen technische en waardestellende kennis, maar ook organisatorische expertise alsook inzet voor fondsenwerving.

Als eerste pilotproject komt de renovatie van het badhuis en een reeks rijwoningen het meest in aanmerking, omdat dit direct aansluit bij de door de bewoners zelf aangedragen voorstellen en omdat dit op een overzichtelijke schaal een direct tastbare verbetering van het woon- en leefmilieu kan bieden die blijvend is.

Zoals bij de restauratie van diverse beschermde monumenten van sociale woningbouw in Nederland (zoals Betondorp in Amsterdam, Kiefhoek in Rotterdam, Dudok-complexen in Hilversum) soms van de oorspronkelijke plattegronden is afgeweken omwille van interne comfort-verbetering voor de toekomst, zo zullen ook bij de ‘kolbassa's’ diverse aanpassingen toegestaan moeten worden, zoals het eventueel verplaatsen van tussenwanden. De reeds historisch geworden verplaatsing van de entreepartijen naar de minder koudegevoelige zijde dient nu het uitgangspunt te zijn voor een eventuele herindeling. Het is wenselijk om daarbij vooraf aan te geven welke karakteristieken gehandhaafd dienen te worden en tevens om een plan van inrichting van de openbare ruimte op te stellen (mede in verband met de moestuinen, hekken, schuurtjes en infrastructuur).

Voor de restauratie van het badhuis is bijzondere expertise vereist voor het herstel van de betongewelven. Ook is nader archiefonderzoek in andere steden gewenst (mogelijk in Moskou, Tomsk en Bochum, en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam) om een beter beeld te verkrijgen van de oorspronkelijke opzet en inrichting. Tijdens de recente experts meeting is een schetsmatige reconstructie van de oorspronkelijke situatie - op papier gemaakt - en zijn de opmetingstekeningen, waar nodig, bijgesteld. Thans neemt de initiatiefgroep concreet actie om aankoop en restauratie van het badhuis te realiseren, waartoe al met de huidige eigenaar is overlegd en een speciale stichting wordt opgericht. Inmiddels zijn contacten gelegd met het bedrijfsleven en diverse particuliere instellingen in de regio en in Nederland voor fondsenwerving en herbestemming. Hiervoor liggen nu reële kansen in het verschiet.

Conclusies

Beide workshops en de recente experts meeting hebben niet alleen een groter commitment maar ook een belangrijke koerswijziging op gang gebracht bij het lokale en regionale bestuur van Kemerovo ten gunste van de wijk Krasnaya Gorka en betere kansen gecreëerd voor structurele verbetering van het woon- en leefklimaat in de wijdere omgeving.

De toegepaste nieuwe werkmethoden hebben bovendien geleid tot bredere samenwerking tussen publieke en private partijen, die een sterke wil uiten om de voorgenomen herstelplannen tot uitvoering te brengen. Wat betreft de inzet is er nu volledig sprake van tweerichtingverkeer tussen Russische en Nederlandse zijde, al zijn in Kemerovo de financiële middelen beperkt. Ook zijn belangrijke onderwijs- en onderzoeksinstanties bij het project betrokken geraakt die in de naaste toekomst ondersteuning kunnen - en in beginsel ook willen - bieden.

Voor realisatie van de pilotprojecten, te beginnen met de restauratie van het badhuis, worden nu concrete plannen ontwikkeld. Voorwaarde is dat van Nederlandse zijde ook enige concrete financiële steun kan worden toegezegd voor het fysiek herstel van de betreffende gebouwen en voor verder onderzoek naar eventuele mijnschade en mogelijke verbetering van het milieu. Tegenover de grote kansen van het behoud van Van Loghems erfgoed in Krasnaya Gorka staat het risico dat de thans tegen zeer lage prijzen verhuurde woningen na herstel vrijwel onbetaalbaar worden voor de huidige, dikwijls armlastige bewoners (deels ouderen en werklozen); zelfwerkzaamheid kan hierbij van groot belang zijn. Niet voor niets citeert de titel van beide workshop-verslagen een uitspraak van de bewoners: ‘Wij willen in cultuur leven’.

[p. 95]

Literatuur

Baruch, F. e.a., Aan de grenzen voorbij, over de betrekkingen tussen Nederland en de USSR (1917-1987), Amsterdam 1987

Cooke, C.A., ‘Modernism's Soviet connections: How do they influence our criteria?’, in: Conference Proceedings, First International DOCOMOMO Conference, Eindhoven, September 12-15, 1990, Eindhoven 1991, pp. 38-42

Eggink, R.A., J.B. van Loghem, architect van een optimistische generatie, proefschrift TU Delft, Delft 1998

Hoedt, Ch., ‘Een Hollandse wijk in Siberië’, in: Metro 19 mei 2000

Krasnaya Gorka, Russisch tijdschrift, Kemerovo 2001, nummers 1 en 2 (met Engelse samenvatting); idem 2002, nr. 3.

Limburgs Dagblad, mei 2000

Nevzgodine, I., ‘Experiments in Siberian Constructivism during the 1920s’, in: Conference Proceedings, Vision and Reality, Social Aspects of Architecture and Urban Planning in the Modern Movement, Fifth International DOCOMOMO Conference, Stockholm, Sweden, September 16-18, 1998, Stockholm 1999, pp. 194-198

Netherlands Department for Conservation over the border (2000), brochure RDMZ, 2000.

Olink, H., De vermoorde droom. Drie Nederlandse idealisten in Sovjet-Rusland. Amsterdam 1993

Palmboom, F., Doel en vermaak in het Konstruktivisme, 8 projekten voor woning- en stedebouw, OSA-Sovjet Unie 1926-1930, Nijmegen 1979, Sunschrift 142

Project Russia, Russisch/Engels tijdschrift, nrs. 1, 2 en 12.

STAG, Uralski, Constructivistisch erfgoed in de Oeral en Siberië, een toekomst, Delft 1997 (niet in de handel zijnde publicatie uitgebracht in het kader van de Peter de Grote manifestatie)

STAG, Werkplan Uralskiproject, Delft 1999.