Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 62]

Molencomplex Kinderdijk; Rietveld Schröderhuis, Utrecht; Ir. D.F. Woudagemaal; droogmakerij De Beemster, Stelling van Amsterdam, Schokland. Foto's RDMZ.

[p. 63]

Erfgoed, bezit van de wereldgemeenschap
Rob de Jong

Werelderfgoed is meer dan een lijst van verspreid over de wereld gelegen bijzondere natuurgebieden, landschappen, historische bouwwerken en steden, waar internationaal van is vastgesteld dat die voor de geschiedenis van de aarde en zijn bewoners van uitzonderlijk universeel belang zijn en voor komende generaties bewaard moeten blijven. Bij werelderfgoed gaat het om internationale samenwerking en verantwoordelijkheid voor dat erfgoed. Sedert 1992 geldt dit ook voor Nederland. Ons land speelt inmiddels een actieve rol.

Het Centrum voor het Werelderfgoed van de UNESCO in Parijs brengt ieder jaar een nieuwe kaart in kleur uit met daarop per continent en de daar gelegen landen aangegeven wat de wereld inmiddels aan natuurlijk en cultureel erfgoed bezit. Werelderfgoed, want daar gaat het hier om, is te vinden in Noord- en Zuid-Amerika, in Europa, in Afrika en de Arabische Staten en in Azië en de Pacific. Wereldwijd telt de Lijst van het Werelderfgoed nu een 730 sites in 125 landen, landen die lidstaat zijn volgens de ‘Overeenkomst inzake de bescherming van het cultureel en het natuurlijk erfgoed van de wereld’ uit 1972. De tekst van deze overeenkomst is in het Nederlands te vinden in het Tractatenblad van het Koninkrijk der Nederlanden (1 (1972) pp. 34-52; 155 (1973) p. 51). Tot nu toe tekenden 172 staten deze overeenkomst.

Het grootste deel van het werelderfgoed bestaat uit cultureel erfgoed (563 sites), terwijl in de loop van de tijd door de Commissie voor het Werelderfgoed 144 sites natuurlijk erfgoed zijn aangewezen. Voorts telt de ijst op dit moment 23 mixed sites van ‘uitzonderlijk universeel belang’, waarbij natuurlijk en cultureel erfgoed samengaan.

Van uitzonderlijk universeel belang, daar gaat het bij het werelderfgoed om. Zo staat dat in de tekst van de overeenkomst en zo wordt daar meerdere malen melding van gemaakt in de door de Commissie voor het Werelderfgoed vastgestelde ‘Richtlijnen voor het toepassen van de Overeenkomst inzake het Werelderfgoed’. Deze richtlijnen, de Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention (laatste versie, maart 1999), vormen de leidraad voor de praktische toepassing van de overeenkomst.

De Lijst van het Werelderfgoed is in brede kring bekend. Van iedere site die zich daarop bevindt, staat kort omschreven wat naar het oordeel van de Commissie van het Werelderfgoed zijn betekenis uitmaakt, op grond van welke criteria uit de richtlijnen deze is geplaatst, en in welk jaar. Die Lijst van het Werelderfgoed is meer en meer prestigieus geworden. Dat is echter niet de grondgedachte achter de overeenkomst. Begin jaren zeventig van de vorige eeuw, toen zich de eerste tekenen aankondigden van dreigende wereldwijde energie- en milieuproblemen, realiseerde de politiek zich dat niet alleen de natuur daar slachtoffer van zou worden, maar ook de rijkgeschakeerde erfenis aan bouwwerken, steden en dorpen in de wereld.

De aandacht en zorg voor monumenten, meer dan die voor de natuur, is traditioneel iets van nationale, regionale of lokale betekenis. De geschiedenis van de monumentenzorg laat dat in de westerse wereld goed zien.

Het betekende dan ook een grote ommezwaai in het denken, dat onder de vlag van de Verenigde Naties in die jaren UNESCO als haar organisatie voor onderwijs,

[p. 64]

wetenschap en cultuur (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation) vaststelde, dat er sprake is van zoiets als erfgoed, zowel natuurlijk als cultureel, dat onvervangbaar en van onschatbare waarde is voor de gehele mensheid en haar geschiedenis. Of zoals de overeenkomst het zegt, dat ‘de achteruitgang of verdwijning van elk onderdeel van het cultureel en natuurlijk erfgoed een rampzalige verarming betekent van het erfgoed van alle volken ter wereld’.

En dan volgt de passage in dit officiële internationale document die de kern vormt van de eigenlijke betekenis van het werelderfgoed. Die luidt: ‘Het is de taak van de gehele internationale gemeenschap deel te nemen aan de bescherming van het cultureel en natuurlijk erfgoed van uitzonderlijke en universele waarde door het verlenen van gezamenlijke bijstand die, zonder in de plaats te treden van het optreden van de betrokken Staat, dit optreden op doeltreffende wijze aanvult.’

Het gaat hierbij om zaken als taak, om internationale gemeenschap, om het verlenen van gezamenlijke bijstand. De weg waarlangs dit kan worden bereikt, zou moeten komen te liggen bij het ‘instellen van een doeltreffend systeem voor de collectieve bescherming van het cultureel en natuurlijk erfgoed van uitzonderlijke universele waarde, op een permanente basis en volgens moderne wetenschappelijke methoden’, aldus de overeenkomst. Landen, lid van de Verenigde Naties, lid van de UNESCO, die deze internationale overeenkomst aangaan, nemen daarmee verplichtingen op zich. De aanduiding ‘internationale monumentenzorg’ is hier dan ook, hoe ingewikkeld ook, op haar plaats.

Ook Nederland is met het ondertekenen van deze overeenkomst in 1992 deze verplichtingen aangegaan. Sindsdien kan niet worden gezegd, dat ons land zich afzijdig houdt. Nadat in 1994 door de toenmalige staatssecretaris voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen de zogeheten Voorlopige Lijst - een lijst van zaken die een land als werelderfgoed wil voordragen - van archeologisch erfgoed in Nederland aan het Centrum voor het Werelderfgoed was toegezonden, een jaar later gevolgd door een dergelijke lijst van niet-archeologische monumenten, is allereerst intensief gewerkt aan het voorbereiden van diverse nominaties. Deze zijn vervolgens alle door de Commissie voor het Werelderfgoed op de lijst geplaatst (Schokland, 1995; Stelling van Amsterdam, 1996; molencomplex Kinderdijk, 1997; Ir. D.F. Woudagemaal bij Lemmer (Tacozijl), 1998; de droogmakerij De Beemster, 1999; Rietveld Schröderhuis, Utrecht, 2000). De komende jaren zullen er nog enkele volgen.

Daarmee voldoet ons land aan wat de overeenkomst vermeldt: ‘Elke Staat die partij is bij deze Overeenkomst erkent dat in eerste instantie op hem de verplichting rust de identificatie, de bescherming, het behoud, het toegankelijk maken en het overdragen aan komende generaties van het op zijn grondgebied liggende (.......) cultureel en natuurlijk erfgoed te waarborgen.’ (Artikel 4). Het moet daarbij gaan om erfgoed van uitzonderlijke universele betekenis. Hoe dat geïnterpreteerd moet worden, blijkt in de praktijk minder scherp te omlijnen. De laatste jaren is meer en meer de tendens naar regionalisering per continent waar te nemen.

Ook de internationale samenwerking en ondersteuning krijgt van Nederlandse zijde in toenemende mate aandacht. Dat heeft zowel betrekking op de financiën als op het leveren van expertise. Dat laatste gebeurde onder meer bij het voorbereiden van de nominaties voor het historisch centrum van Willemstad op Curaçao (geplaatst 1997) en die van Paramaribo in Suriname (geplaatst 2002). Nederland trad als gastland op voor een door het Centrum voor het Werelderfgoed georganiseerde internationale bijeenkomst van deskundigen, met als titel ‘Linking Nature and Culture’ (Amsterdam, 25-29 maart 1998).

Een belangrijk onderdeel bij een nominatie is het evalueren ervan. Dat gebeurt voor het cultureel erfgoed door deskundigen van de ICOMOS (International Council on Monuments and Sites). Voor het natuurlijk erfgoed is de IUCN (World Conservation Union) het andere officiële adviesorgaan van de Commissie voor het Werelderfgoed. De rapporten hierover van deze adviesorganen spelen een cruciale rol bij de beslissingen over plaatsingen. Nederlandse deskundigen, van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg deden dergelijke evaluaties in diverse landen, zoals in Duitsland, Italië, Portugal en Tsjechië.

Monitoring en periodieke rapportages behoren tot het instrumentarium om de toestand van een werelderfgoedsite te kunnen vaststellen. Ook daarvoor wordt internationaal een beroep gedaan op deskundigen van een van beide advieslichamen. Medewerking van Nederlandse zijde, wederom van de kant van de Rijksdienst, is meerdere malen gegeven (Duitsland,

[p. 65]

Pakistan). Dat kan ook gebeuren als het gaat om het begeleiden van een restauratie van werelderfgoed elders in de wereld (Sri Lanka/Galle).

De Commissie voor het Werelderfgoed ontwikkelt diverse strategieën om landen die daar minder toe in staat zijn, te kunnen helpen bij de inventarisatie, nominatie en het behoud van daar aanwezig werelderfgoed. Daarvoor doet de commissie een financieel beroep op andere landen. Met name Japan, Frankrijk, Italië, de Scandinavische landen bieden ruime steun.

Staatssecretaris Van der Ploeg heeft zich in zijn beleidsbrief aan de Tweede Kamer inzake het werelderfgoed (december 2001) uitgesproken voor het versterken van de internationale samenwerking, in het bijzonder door het oprichten van een Nederlands fonds dat is ondergebracht bij het Centrum voor het Werelderfgoed. Voor dat ‘stelsel van internationale samenwerking’ is nu voor de periode 2001-2004 extra budgettair een bedrag van 1,8 miljoen euro ter beschikking gesteld in de vorm van een zogeheten Funds-in-Trust. Daarvoor is een overeenkomst met het Centrum gesloten waarin is vastgelegd dat die gelden op basis van een jaarlijks door het Centrum in te dienen werkplan besteed kunnen worden aan de uitvoering van de ‘Global Strategy’ van de commissie - bedoeld om te komen tot een evenwichtige en representatieve Lijst van het Werelderfgoed - aan erfgoedonderwijs en erfgoed in handen van jongeren elders in de wereld, aan technische ondersteuning en aan het periodiek monitoren van sites. Zo laat het werkplan voor 2002 een project zien dat betrekking heeft op Fort Cochin in India. Het ‘Nederlandse’ Fonds zal ook worden aangewend om te komen tot een verdere samenwerking met prioriteitslanden, als het gaat om gemeenschappelijk cultureel erfgoed.

Logo van UNESCO, World Heritage.