Jaarboek Monumentenzorg 2002. Een trapgevel in Potsdam. Monumentenzorg over grenzen

[p. 13]

Inleiding: Export van expertise
Benno van Tilburg

In de 17de en 18de eeuw onderhield Nederland sterke relaties met vele landen in de wereld. Door haar uitgebreide handelsnetwerk, gelegd door de handelsmaatschappijen de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC), zetten de Nederlanders voet aan wal in Afrika, Azië, Australië en Amerika. De Nederlandse invloed is tot op de dag van vandaag in deze landen en continenten nog sterk herkenbaar en onderwerp van zowel afkeuring als groeiende interesse. De emoties en discussies die dit jaar in Nederland en daarbuiten de herdenking van de oprichting van de VOC (1602) heeft opgeroepen spreekt boekdelen.

Naast de relaties met de landen overzee heeft Nederland ook van oudsher nauwe contacten onderhouden met de omliggende Europese landen. Een wederzijdse beïnvloeding op cultureel gebied was het bijkomende en niet onbelangrijke gevolg van import en export van goederen en kennis of expertise zo men wil. Export van Nederlandse expertise gaat al terug tot de 17de eeuw. Peter de Grote, tsaar van Rusland, nam bijvoorbeeld tijdens zijn bezoek aan Nederland in 1697 honderden ambachtslieden aan in Russische dienst. De tsaar wilde Rusland omvormen tot een moderne staat die de beschikking moest krijgen over goede en bereikbare havens en een eigen vloot. Hij liet zich bij de selectie van die mensen (en goederen) leiden door een Nederlandse autoriteit zoals Nicolaas Witsen (1641-1717), VOC-bewindhebber en burgemeester van Amsterdam. Deze stelde de mensen voor en zocht ze mede uit die de tsaar in Rusland konden helpen bij het uitvoeren van zijn plannen. Ook in de kennis die Nederland had op het gebied van forten- en stedenbouw was Peter de Grote zeer geïnteresseerd. Zo kocht hij het standaardwerk over vestingwerken van Menno van Coehoorn Nieuw vestingbouw op een natte of lage horisont en liet dat vertalen in het Russisch. Met behulp van Nederlandse- en Italiaanse architecten en stedenbouwkundigen ging de tsaar vervolgens voortvarend aan de slag in Rusland en bouwde hij een nieuwe Russische hoofdstad: Sint Petersburg.

In het geval van Rusland en ook in andere voorbeelden van Nederlandse hulp in de eeuwen daarna was er nog geen sprake van een gerichte overheidstaak voor export van Nederlandse expertise. Dat werd pas geïnstitutionaliseerd in de 20ste eeuw mede door het sluiten van allerlei internationale verdragen op het gebied van cultureel erfgoed. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ, Rijksdienst sinds 1947, daarvoor was het Rijksbureau) is in deze een van de Nederlandse instanties die zich bezighoudt met het erfgoed in binnen- en buitenland. De RDMZ is bijvoorbeeld betrokken bij vele projecten op het gebied van internationale monumentenzorg. In dit Jaarboek komen de diverse projecten en samenwerkingsverbanden met buitenlandse partners aan bod. Maar ook de kansen, de valkuilen en de (on)mogelijkheden die voortvloeien uit internationale monumentenzorg worden besproken.

Vanaf 1947 tot eind jaren tachtig vloeiden de internationale contacten van de RDMZ min of meer vanzelfsprekend voort uit de taken van de rijksdienst in Nederland en de politieke en diplomatieke contacten in het kader van de Verenigde Naties (UNESCO) en in Europees verband (ICOMOS en de Raad van Europa). De val van de Berlijnse muur in 1989 intensiveerde de contacten met landen in het voormalige Oostblok zoals Hongarije, Tsjechië, Slowakije en Rusland. De oorlogen op de balkan in de jaren negentig tenslotte leidde er ook toe dat de RDMZ betrokken raakte bij de landen in deze contreien. Zo leverde de RDMZ een bijdrage in Kosovo op het

[p. 14]

terrein van monumentale wet- en regelgeving. De export van expertise van de RDMZ is onder te brengen in drie categorieën: waardestelling en selectie, stedenbouwkundige aspecten (revitalisering van stad en land) en instandhouding (specialistische hulp bij calamiteiten)

Ondanks de bemoeienis van de RDMZ en enkele andere Nederlands erfgoed-instanties, blijkt het in de praktijk dat het Nederlands erfgoed nog niet overal in de wereld goed in kaart is gebracht en veel erger, dat het derhalve ook vaak schort aan de zorg voor dat erfgoed. Zo schrijft de historicus Marion Peters in haar voorwoord van haar boek ‘IN STEEN GESCHREVEN; leven en sterven van VOC-dienaren op de kust van Coromandel in India’ (Amsterdam: Lubberhuizen, 2002), dat zij maakte met

Jakarta. Hollandse brug over de Kali Besar. Foto C. Temminck Groll, 1972.

fotograaf Ferry André de la Porte over hun reizen door India op zoek naar Nederlands erfgoed:

Tijdens onze zoektocht was het teleurstellend om te zien hoe weinig aandacht de Nederlandse overheid voor dit erfgoed in India heeft, terwijl juist hier, in vergelijking met andere landen waar de VOC haar vestigingen had, nog zoveel interessante en soms zeer oude grafmonumenten bewaard zijn gebleven.

Dit Jaarboek is onderverdeeld in twee delen. In het eerste algemene deel ‘Klein landje, groot buitenland’ (vrij naar een antwoord dat Josef Luns gaf in de jaren zestig toen hem werd gevraagd waarom Nederland eigenlijk twee ministers van buitenlandse zaken had) schetst een aantal auteurs de setting van de internationale

[p. 15]

Dresden. Museum Zwinger, ondergelopen in augustus 2002. Foto AP, 2002.

monumentenzorg en de rol van de RDMZ daarin. Het boek opent met een bijdrage van Ineke van Kessel over cultuurbeïnvloeding door de eeuwen. Frits van Dulm bespreekt hierna de internationale activiteiten die de RDMZ van 1947 tot heden heeft ontplooid. Rob de Jong laat in zijn stuk zien hoe monumentenzorg zich tot Europa verhoudt. In het hoofdstuk ‘Our global village’ gaat Josien Stehouwer in op het beleid en de wensen die liggen op het vlak van gemeenschappelijk cultureel erfgoed. Uit dit stuk komt naar voren dat bijvoorbeeld het ministerie van Buitenlandse Zaken een grote rol voor de RDMZ ziet weggelegd nu en in de toekomst op het vlak van internationaal monumentenzorgbeleid. Vervolgens bespreken Jean Paul Corten en Peter van Dun in hun bijdrage ‘Revitalisering van stad en land’ het concept van ‘integrated conservation’. De tendens bij monumentenzorg is om niet langer geïsoleerde objecten te restaureren of te conserveren, maar om een totaalconcept te hanteren op basis van de gehele omgeving waarin het object of complex zich bevindt. Daarbij ook kijkend en gebruikmakend van politieke en economische omstandigheden. Peter Nijhof gaat in zijn stuk in op het industrieel erfgoed en hoe de RDMZ aansluiting zoekt bij internationale partners op dat vlak en vice versa. Rob de Jong sluit met zijn tweede bijdrage over werelderfgoed dit hoofdstuk af.

De titel van het Jaarboek ‘Een trapgevel in Postdam’ verwijst naar het verhaal van Boudewijn Büch en vormt als het ware een verbinding tussen deel 1 en deel 2. Büch beschrijft in zijn bijdrage hoe hij op zijn vele reizen altijd en overal op zoek is naar Hollandse sporen in ‘den vreemde’. Niet alleen in Potsdam, zoals de titel aangeeft, maar overal in de wereld stuit Büch keer op keer op Nederlandse monumenten die niet altijd de juiste ‘zorg’ krijgen die ze verdienen.

In het tweede deel ‘Global Village’ komen diverse auteurs aan het woord met concrete gevallen van internationale monumentenzorg al dan niet bekeken door een Monumentenzorg bril. We bezoeken landen, gebieden en steden waar Nederlandse monumenten of overblijfselen te vinden zijn en waar Nederlandse

[p. 16]

inbreng op het gebied van monumentenzorg gewenst is in de vorm van restauratieprojecten of op het gebied van kennisuitwisseling en kennisoverdracht. De auteurs nemen u mee langs uiteenlopende plekken op de wereld als Kemerovo, Meudon Val-Fleury, Elmina, Paramaribo, Jakarta, Banda-eilanden, de Bovenwindse Eilanden, Japan, Kosovo, Bogor, Sri lanka, Polen, Parijs, Zuid-Afrika etc.

Maar wij kijken niet alleen over de grens. Ook in Nederland zelf zijn verschillende monumenten te vinden die buitenlandse invloed verraden zoals bijvoorbeeld Duitse bunkers. De meeste van die bunkers zijn of werden vlak na de Tweede Wereldoorlog afgebroken. Zo niet de munitiebunker ‘Munitionsunterstand I’ gelegen op het terrein van de vooroorlogse ‘Haagsche Golf & Country Club’ en grenzend aan de woonwijk Benoordenhout. De eigenaar de heer Koot kocht deze bunker en liet architect Gerrit Rietvelt in 1958 daarboven op een huis annex kantoor bouwen. Het uiteindelijke resultaat, Villa Koot, vormt nu een interessante combinatie. Beide bouwdelen, bunker en villa, gaan

Anomabu (Ghana). Fort William. Foto L. Tangel.

goed samen omdat ze beide kenmerken hebben van de bouwstijl ‘De Nieuwe zakelijkheid’. We eindigen onze reis door de wereld nog dichter bij huis. Gelegen op de Utrechtse heuvelrug staat namelijk de Pyramide van Austerlitz. Dit unieke Franse gedenkteken (neergezet door de Franse generaal Auguste de Marmont ter herinnering aan de Franse aanwezigheid in Nederland in 1804) wordt op dit moment gerestaureerd om in 2004 in zijn volle glorie te kunnen pronken.

Al deze uitstapjes in binnen- en buitenland geven aan dat monumentenzorg zich niet laat inperken tot een gebied binnen de landsgrenzen. Meer en meer is er sprake van een ‘global village’. Samenwerking is dan ook

[p. 17]

noodzakelijk. Dat de RDMZ in deze een belangrijke rol speelt moge na lezing van dit boek duidelijk zijn. Een rol die de Dienst op het lijf is geschreven.

In het jaar van de VOC worden wij overstelpt met boeken over dit thema. In het kader van ons Jaarboek verwijzen wij graag naar een andere uitgave die goed aansluit bij ons thema. Dat is het magnum opus van prof. dr. ir. C.L. Temminck Groll The Dutch Overseas. Het boek verschijnt eveneens dit jaar en maakt deel uit van de reeks ‘Cultuurhistorische Studies’ van de RDMZ.

De redactie dankt alle auteurs en fotografen voor hun deskundige en inspirerende bijdragen en wenst de lezer veel plezier met dit ruim geïllustreerde Jaarboek. Wij hopen dat dit Jaarboek aanzet tot een nog betere internationale samenwerking op het terrein van het gemeenschappelijk erfgoed. Het inschakelen van expertise en het in juiste banen leiden van de export van die expertise verdient de hoogste prioriteit.

Namens de redactie,
Benno van Tilburg

[p. 18]