Jaarboek Monumentenzorg 2001. Interieurs belicht

[p. 144]

Bibliotheek Ets Haim - Livraria Montezinos
De oudst, nog functionerende joodse bibliotheek ter wereld
Abraham Rosenberg

Ets Haim, ontstaan in 1616, bevindt zich sinds 1675 op de huidige locatie, in het ringgebouw van de tussen 1670 en 1675 naar ontwerp van Elias Bouwman gebouwde Portugees-Israëlitische Synagoge te Amsterdam. De bibliotheek telt circa vijfhonderd handschriften en dertigduizend gedrukte werken. Zij is al ruim 375 jaar een wezenlijk onderdeel van het culturele erfgoed van Amsterdam en geeft een beeld van de integratie van de joodse beschaving in Nederland. De academie Ets Haim (Boom des Levens), waarvan de bibliotheek de kern vormt, combineert vanaf haar stichting de idealen van de joodse onderwijstraditie met die van het voor die tijd unieke onderwijssysteem in de Nederlanden. Volgens de idealen van het Noordse Humanisme weerspiegelt de boekerij de universaliteit van de menselijke geest, het weten, het kunnen en de ongecensureerde overdracht van kennis. De instelling genoot al in de Gouden Eeuw internationale faam; haar collecties zijn dan ook illustratief voor de invloed die van Ets Haim uitging en de internationale banden die het in de loop der eeuwen onderhield.

De collectie illustreert de geschiedenis van het joodse onderwijs in Amsterdam en de geschiedenis van de Hebreeuwse boekdrukkunst, in het bijzonder van de Amsterdamse en andere Nederlandse joodse drukken. Van bijzonder belang is Hugo de Groots handgeschreven ontwerp voor de regelementering van de vestiging van joden in Nederland. De huidige centrale bibliotheekruimte werd in 1885 gerealiseerd en al in 1889 met een verdieping uitgebreid om ruimte te kunnen bieden aan de collectie van David Montezinos.

De Tweede Wereldoorlog heeft de continuïteit van het doorgeven van kennis en traditie verstoord: de bibliothecaris werd omgebracht en de manuscripten en boeken werden naar Duitsland getransporteerd, vanwaaruit zij in 1946 gehavend zijn teruggekeerd.

In de periode na de Tweede Wereldoorlog ontbrak het Ets Haim aan financiële draagkracht en personeel om het gebouw en de collectie goed te kunnen beheren. In de jaren zeventig verslechterden de bewaarcondities in het historische gebouw dat zelf in 1955-1959 gerestaureerd was. In 1978 werd de kerncollectie (alle vijfhonderd handschriften en ruim 2800 oude, zeldzame en kostbare drukken) in langdurige bruikleen gegeven aan de Jewish National and University Library te Jeruzalem.

Midden jaren negentig werd in overleg met onder meer het Bureau Monumentenzorg van Amsterdam besloten om Ets Haim op een verantwoorde manier in oude luister te herstellen en optimaal toegankelijk te maken voor het internationale publiek. Voor een verantwoord beheer en gebruik van de collecties moest aan een aantal voorwaarden worden voldaan: het scheppen van goede bewaarcondities - met behoud van het historische interieur - en vervolgens de restauratie, conservering en ontsluiting van de collecties. De in Amsterdam achtergebleven werken vonden tijdelijk gastvrij onderdak in de bibliotheek van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Het gebouw is geïsoleerd, het dak is hersteld, er is met oud materiaal een nieuwe vloer gelegd en de boekenkasten zijn in oude luister hersteld. Da apparatuur voor adequate beveiliging en

[p. 145]

Amsterdam, bibliotheek Ets Haim. Foto's bibliotheek Ets Haim, resp. 2000 en jaren '20.

klimaatbeheersing is onopvallend in de ruimten geïntegreerd.

De totale collecties van Ets Haim zijn in juli 1998 op de lijst van de Wet tot Behoud van Cultuurbezit geplaatst; hierop staan slechts drie andere complete bibliotheekverzamelingen: de Amsterdamse Bibliotheca Philosophica Hermetica en die van de Librije te Zutphen en de Bibliotheca Thysiana te Leiden. In het najaar van 2000 zijn alle manuscripten en boeken uit hun tijdelijke verblijfplaatsen in Israël en Amsterdam naar hun thuishaven teruggekeerd. Tegelijkerijd is een groep restauratoren begonnen met het conserveren en het restaureren van de collectie, een project dat naar verwachting twee jaar gaat duren. Bij het conserveren worden de manuscripten en boeken schoongemaakt en ontdaan van schadelijke stoffen en wordt zo nodig eerstehulp verleend. De handschriften en al het verzuurde gedrukte materiaal worden op microfilm vastgelegd. Waar nodig worden beschadigingen aan leer, perkament en papier gerestaureerd. In dit proces is een plaats ingeruimd voor de opleiding van jonge vaklieden.

Zodra het conserveren en restaureren is afgesloten, wordt de collectie op een moderne wijze geregistreerd en ontsloten. De wetenschappelijke beschrijving van de collectie zal mede dienen om jonge onderzoekers op te leiden tot handschriftdeskundigen.



De collectiecatalogus zal via het internet aan het internationale publiek ter beschikking worden gesteld. Hiermee verenigt Ets Haim het 17de-eeuwse ideaal van het verzamelen, organiseren en beheren van universele kennis, met de verworvenheden van het informatie-management van de 21ste eeuw! Om bij het beoogde intensieve gebruik van de collecties toch hun voortbestaan te verzekeren, is een reglement opgesteld voor de toegang en het gebruik.

Ets Haim staat nu op het punt om de continuïteit van het doorgeven van kennis, onderwijs en onderzoek weer op te nemen. Binnenkort kan het haar belangrijke culturele erfgoed weer ten dienste stellen van de Nederlandse en internationale joodse gemeenschap en van de geleerde wereld.