Jaarboek Monumentenzorg 2001. Interieurs belicht

[p. 128]

De stallen van Kasteel Maarsbergen
Van algemeen gebruik tot cultuurgoed
Nicolaas Conijn

Stallen en koetshuizen zijn bij historische huizen even vanzelfsprekende ruimten als keukens en kelders, omdat zij noodzakelijk waren voor het dagelijks functioneren van de bewoners. Zij genoten echter tot op heden helaas nauwelijks enige waardering.¹ Het inwendige van bijgebouwen werd slechts als ondersteunende, van weinig belang zijnde dienstruimte beschouwd. Niets is eigenlijk minder waar. De kwaliteit van een equipage (het geheel van een met paarden bespannen rijtuig, de daarbij behorende tuigen en personeel in livrei) was, evenals de kwaliteit van het servies, het tafelzilver, het glaswerk en van het eten op tafel, bepalend voor stand en goede smaak. Het waren statussymbolen waarmee men pronkte en zich manifesteerde. Er moest over gesproken worden. De grote huizen beschikten dan ook over imposante stalgebouwen met imponerende collecties rijtuigen voor velerlei doeleinden en gelegenheden.

Berlines, landauers, coupés en victoria's waren er voor het rijden van visites in winter of zomer. De sportrijtuigen werden gebruikt, al dan niet door de eigenaar zelf gereden, voor de jacht of een rit door het park. Op sommige huizen, zoals die van de Baronnen van Heeckeren van Wassenaer, de Graven van Aldenburg Bentinck of van Jonkheer L.A. van Loon waren er ook rijtuigen zoals statieberlines en calèches voor formele gelegenheden te vinden. Naast de rijtuigen waren de tuigen en de livreien belangrijke inventarisdelen van de stalgebouwen.

In een eerste reactie zal men zeggen dat er zowel op het land als in de stad toch vele stalgebouwen en koetshuizen te vinden zouden moeten zijn. Onder druk van de economie zijn vele echter verbouwd tot woning of bedrijfsruimte.

Rijtuigen belandden bij verzamelaars en liefhebbers van het aangespannen rijden of zijn ondergebracht bij het Nationaal Rijtuigmuseum Nienoord in Leek (zo'n 140). De meeste rijtuigen en karren werden echter verbrand en het ijzerwerk verkocht aan een opkoper.

Ongewijzigde stalgebouwen, die bovendien nog hun eigen inrichting hebben, zijn daarom een zeldzaam verschijnsel. Naast het Koninklijk Huis, dat nog beschikt over zeventig gala-, dienst- en sportrijtuigen en sleden in de stallen bij de paleizen Noordeinde en Het Loo en die nog regelmatig ingezet worden, hebben de stallen van de aanzienlijke huizen Twickel, Middachten en Weldam nog een substantiële inventaris.² Maar van een complete inrichting kan alleen nog maar gesproken worden bij het bescheidener kasteel Maarsbergen, waarvan het stalgebouw ook nog de oorspronkelijke functie van huisvesting van paarden heeft behouden.

Het stalgebouw van kasteel Maarsbergen, dat dateert uit het midden van de 19de eeuw, is waarschijnlijk ontstaan door verbouw van een boerderij. De in laat 19de-eeuwse stijl opgetrokken gepleisterde voorgevel omvat in het midden de grote deuren die toegang geven tot het koetshuis. Zowel boven het koetshuis als aan de rechterzijde bevindt zich een dienstwoning. In de uitbouw aan de linkerzijde bevindt zich een stal met voorheen vijf stands voor de paarden.

1 De woorden stal en stalgebouw zijn begrippen die betrekking hebben op het gehele staletablissement, d.w.z. het gebouw dat zowel het koetshuis als de paardenstal(len) omvat. Wordt het begrip in beperkte zin gebruikt, nl. ruimte voor de huisvesting van paarden, dan blijkt dat uit de context.

2 Uit de Koninklijke Stallen zijn in de Tweede Wereldoorlog 55 rijtuigen en sleden verdwenen. Hiervan is niets teruggekomen.

[p. 129]

Maarsbergen, kasteel Maarsbergen, interieur van het koetshuis met rijtuigen en tuigenkast (boven), stalgebouw (onder). Foto's H. Modderman, 2001.

[p. 130]

Maarsbergen, kasteel Maarsbergen. Bittenkast. Foto's H. Modderman, 2001.

In het verleden stonden de meeste paarden in stands, dat wil zeggen dat zij tussen schotten aan hun halster vastgebonden stonden. De stands waren voorzien van een voertafel met voerbak, drinkbak en ruif voor het hooi die vanuit de erboven liggende hooizolder gevuld kon worden. Soms was er, voor paarden die zich lastig lieten vastbinden, een enkele box waarin het paard zich vrij kon bewegen. Op Maarsbergen zijn enige stands nu verbouwd tot twee boxen. Achter het koetshuis is de deel waar in het verleden de werkpaarden stonden. Het houtwerk aan de buitenzijde van het gebouw is geschilderd in de kleuren van het landgoed.

Het interieur van het koetshuis omvat een zich langs de wand bevindende vaste, getimmerde tuigenkast die plaatsbiedt aan een tiental tuigen.

[p. 131]

Naast een rek aan de muur voor de lange bomen hangt er voorts onder meer nog een bittenkast. Dit is een ondiepe kast met glazen deur om de stalen bitten in een gesloten ruimte op te bergen. In de kast stond, ter voorkoming van roestvorming op de bitten, een bakje met een weinig krijt, omdat dit vocht aantrekt.

De rijtuigen

In het koetshuis staan diverse, uit de tweede helft van de 19de eeuw daterende rijtuigen van bekende Nederlandse rijtuigfabrikanten, waaronder een landaulette van het fabrikaat M.L. Hermans & Co, Den Haag, een victoria van A.H. Ingenhous & D. Buitenweg, de Bilt, en een jachtbrik van B. Veth, Arnhem. Ze zijn alle geschilderd in de kleuren blauw-goud-geel, gebaseerd op de wapenkleuren van de familie Godin de Beaufort, sinds 1882 de eigenaren van het landgoed Maarsbergen.

Equipages moesten herkenbaar zijn. Zo waren de rijtuigen niet slechts voorzien van het wapen, het helmteken of het al dan niet gekroonde monogram van de eigenaar, maar deze waren ook geschilderd in diens kleuren.

De tuigen

Eveneens op basis van heraldische kleuren is het beslag van de tuigen uitgevoerd, in dit geval messing. De tuigen voor formelere gelegenheden zijn voorzien van het familiewapen van Jonkheer Mr Karel Antonie Godin de Beaufort (1850-1921) met erboven de vijfparelige jonkerkroon. De eenvoudigere tuigen voor alle dag en voor sportieve ritten hebben ook messing beslag, maar geen wapens of kronen. Slechts de gele frondelen van de hoofdstellen vertellen door hun kleur wat over de eigenaar.

Maarsbergen, kasteel Maarsbergen. Toegang tot stal. Foto's H. Modderman, 2001.

De livreien

Evenals bij de rijtuigen en de tuigen speelde bij de livreien (afkomstig van het Franse werkwoord ‘livrer’; door de werkgever geleverde kleding), naast esthetische aspecten, herkenbaarheid een rol: zowel aan de kleding van het huispersoneel als aan dat van de koetsier kon men zien wie zijn heer was. De jassen van de koetsiers van de Jonkheren Godin de Beaufort waren van beige laken en voorzien van messing wapenknopen.

Daarnaast droegen de koetsier en de palfrenier een off-white corduroy broek in laarzen met bruine kappen, bruine handschoenen, een wit opstaand boord met dito plastron en een zwart zijden hoge hoed met band van goudgalon en zwarte kokarde. De kleding van het huispersoneel was vervaardigd van donkerblauw laken.

De stallen van kasteel Maarsbergen herbergen een voor Nederland uiterst zeldzaam samenhangend historisch geheel van een enigszins miskend aspect van de wooncultuur: het vervoer.

Door de zorg van de met Maarsbergen verbonden familie hebben de stallen hun oorspronkelijke functie behouden en is in het koetshuis nog te zien welke importante rol de equipages in het verleden speelden en soms nog spelen in het leven op een landgoed.

Het was een kunst om een elegante equipage op de weg te brengen. Een kunst als samenspel van ambachtslieden, goede smaak geleid door traditie en het vakmanschap van de koetsier; een kunst die tot in de kleinste details werd beoefend.

Dankzij het gevoerde beheer op Maarsbergen wordt de herinnering aan deze voorheen zo algemeen beoefende vaardigheid vastgehouden en terecht gekoesterd als zeldzaam geworden cultuurgoed.