Jaarboek Monumentenzorg 2001. Interieurs belicht

[p. 118]

Een verborgen Russische schat in 's-Gravenhage
De Russisch-orthodoxe kerk van de H. Maria Magdalena
Nicolaas Conijn

Verborgen in het Haagse Statenkwartier, een wijk die in de tweede helft van de 19de eeuw is ontstaan op de terreinen van het landgoed Sorgvliet, bevindt zich achter een herenhuis aan de Eerste Sweelinckstraat een Russische schat. Niet ver van de plek waar koningin Anna Pavlovna (1795-1865), de echtgenote van koning Willem II (1792-1849), is overleden staat een kleine kerk met daarin de inventaris van haar Grieks-(Russisch-)orthodoxe kapel, gewijd aan de Heilige Maria Magdalena. Elke zondag komen gelovigen hier bij elkaar en herdenken dan deze Russische Oranje. Schilderijen met afbeeldingen van heiligen, iconen en veel kandelaars met die typisch dunne kaarsjes creëren een onverwacht stuk levende Russische traditie en emotie.

Tsaar Peter de Grote stichtte reeds aan het eind van de 17de eeuw in Amsterdam een Russisch-orthodox kerkje voor schepelingen die ons land aandeden, en ook is bekend dat omstreeks het jaar 1763 een Grieks-Russische kerk van de Heilige Catharina in een huis aan de Amsterdamse Oudezijds Voorburgwal gevestigd was. Maar de Russische Kerk heeft eigenlijk blijvend zijn intrede in Nederland gedaan sinds 1816, als gevolg van het huwelijk van grootvorstin Anna Pavlovna, de dochter van tsaar Paul I, met de Prins van Oranje, omdat de traditie wilde dat de grootvorstinnen van de Romanovs hun geloof ook na hun huwelijk en tot in hun dood, trouw bleven.

De kapel in Den Haag viel vóór de Russische Revolutie onder de jurisdictie van de metropoliet van Sint Petersburg. Deze zorgde voor dekking van de onkosten, het levensonderhoud van de archimandriet en het voor de Russisch-orthodoxe eredienst zo van belang zijnde koor. Biechtregisters vertellen ons over de omvang van dit koor, alsook over gelovigen die onderdeel uitmaakten van deze kerkgemeenschap. Nu valt de archimandriet van de parochie van de H. Maria Magdalena onder de jurisdictie van Parijs, welk gezag wederom is onderworpen aan dat van de patriarch van Moskou.

Anna Pavlovna had in al haar paleizen een Russisch-orthodoxe, of zoals het toen genoemd werd een Grieks-orthodoxe, kapel: tot 1830 in het paleis te Brussel, maar ook in het Paleis Kneuterdijk in Den Haag en op Paleis Soestdijk, en later, na de dood van koning Willem II, in het huis Rustenburg in de directe nabijheid van haar Haagse winterresidentie Buitenrust op het landgoed Sorgvliet. Het is de inventaris van de Griekse kapel op Rustenburg die, op de uitdrukkelijke wens van koningin Anna Pavlovna, blijvend beschikbaar diende te blijven voor de eredienst. In haar testament is te lezen:

‘Article 8 Dispositions relatives à ma chapelle et à ma sépulture.

Il a toujours été d'usage qu'il a eut une Eglise du rit Greco-Russe près de la tombe des Grandes-Duchesses de Russie mortes et ensevelies à l'étranger. C'est donc dans la chapelle qui restera après moi dans les Pays-Bas, que je désire que soient conservés les vases sacrés et autres objets destinés au culte divin, de même que les chasubles, sans en pouvoir jamais rien distraire, ni considérer comme objets d'héritages.’

Ook in het testament van haar dochter prinses Sophie, de groothertogin van Saksen-Weimar-

[p. 119]

Eisenach (1824-1897) en erfgename van Rustenburg, worden duidelijke bepalingen opgenomen omtrent de toekomst van de kapel en ook hier wordt gesteld dat de objecten geen onderdeel uitmaken van de nalatenschap en dat de kapel beschikbaar diende te blijven voor de Russischorthodoxe eredienst in Den Haag. De geschiedenis heeft echter een onvoorziene wending gekregen. Rustenburg ging in 1903 over in andere handen (het Vredespaleis kwam aldaar tot stand), en de Eerste Wereldoorlog alsook de Russische Revolutie hebben hun invloed gehad op de gang van zaken. De kapel verloor de financiële ondersteuning vanuit Rusland. Plannen voor de bouw van een Russische kerk ter nagedachtenis aan koningin Anna Pavlovna in de directe nabijheid van Rustenburg bleken niet meer haalbaar. Door de verkoop van het voor die nieuwbouw bestemde stuk grond heeft de betrokken Russische gemeenschap uiteindelijk het pand aan de Eerste Sweelinckstraat kunnen verwerven en heeft de kapel in 1937 zijn nieuwe, zij het onbekende plek in Den Haag gevonden.

De inventaris van de kapel vindt zijn oorsprong in de veldkerk van tsaar Alexander I (1777-1825) zoals deze gebruikt is tijdens veldtochten tegen Napoleon. Kort na het huwelijk van zijn zuster Anna Pavlovna met de Prins van Oranje in 1816 is de inventaris van deze veldkerk naar Nederland overgebracht. Het betreft als het ware een reiskerk, een geheel van transportabele objecten dat te

Den Haag, voormalig huis Rustenburg met kapel. Foto uit: Th. Morren, Zorgvliet, Buitenrust en Rustburgh, 's-Gravenhage, 1904.

[p. 120]

Den Haag, kapel van de H. Maria Magdalena. Iconostase. Foto auteur, 1997.

velde in een tent kon worden geplaatst om, op een voor een tsaar gepaste wijze, de eredienst te kunnen laten plaatsvinden.

in plaats van de gebruikelijke houten iconostase, de wand die de gelovigen van de geestelijkheid scheidt, is de iconostase van deze veldkerk als het ware een soort paravent van in ‘Italiaanse’ trant op doek geschilderde panelen. Dit verplaatsbare scherm, met in het midden de zogenoemde Koninklijke Deur, geeft de indruk van draperieën met erop afbeeldingen van personen uit het Oude en Nieuwe Testament. De beschermheilige van de kapel, Maria Magdalena, is afgebeeld op de noorddeur van het scherm. Op de zuiddeur is de H. Simeon en de profetes Anna geschilderd. Op de Koninklijke Deur zijn de verkondiging aan Maria en de vier Evangelisten te zien. Links en rechts van de deur zijn respectievelijk de Heilige Maagd met Kind en Christus met het kruis afgebeeld.

Fotografische afbeeldingen van vóór 1903 van de kapel op Rustenburg geven ons een goede indruk van de inrichting. Vele van de objecten zoals deze te vinden zijn in de diverse inventarissen, zijn duidelijk herkenbaar. De inboedel omvatte naast de boven reeds genoemde iconostase al dat wat nodig is voor de eredienst, variërend van schilderijen en iconen tot vaatwerk van goud, vermeille en zilver, en van kazuivels tot een omvangrijke, religieuze bibliotheek. De taal van de eredienst bij de orthodoxen is Oudslavisch zodat de meeste liturgische boeken en bijbels in die taal zijn geschreven. Typisch voor de orthodoxe eredienst zijn voorts de zilveren lampadas, een soort kandelaars die voor de iconen hangen en waarin vele dunne kaarsjes kunnen branden.

Iconen spelen in de orthodoxe religie een grote rol. De inventaris omvat dan ook vele op doek of hout geschilderde afbeeldingen van heiligen. Hieronder zijn het meest bijzonder die van Maria Magdalena, de beschermheilige van de kapel, en de icoon van de heilige martelares Sophie, die Anna Pavlovna in 1824 ten geschenke heeft gekregen ter gelegenheid van de geboorte van haar voornoemde dochter prinses Sophie op 6 april van dat jaar. Voorts is een geweven afbeelding van de Moeder Gods met Kind boeiend, omdat deze aldus de overlevering zou zijn vervaardigd door Anna Pavlovna en haar hofdames en waarbij het kind Peter de Grote moet voorstellen. Het doek is gevat in een

[p. 121]

Den Haag, kapel van de H. Maria Magdalena. Foto auteur, 1997.

zware, vergulde lijst, waarvan een verguld houten ornament onlangs is teruggevonden in een huis in Amsterdam.

Het financiële draagvlak is eigenlijk al sinds de revolutie van 1917 zeer beperkt. De staat van onderhoud van de inboedel is als gevolg hiervan helaas niet al te goed. Het kerkbestuur heeft de grootste moeite te voorzien in het levensonderhoud van de archimandriet en de directe kosten voor de dagelijkse gang van zaken. Het onderhoud beperkt zich derhalve slechts tot het schoonmaken van de kapel en enig noodzakelijk herstelwerk.

De tentoonstelling op Paleis Het Loo in 1995 ter gelegenheid van de tweehonderdste geboortedag van koningin Anna Pavlovna heeft de aandacht op het bestaan van deze, nog levende, en voor ons land unieke geschiedenis gevestigd. Desondanks heeft de rijksoverheid het tot nu toe in de financiële ondersteuning laten afweten door de frictie tussen conserveringseisen en gebruikstradities. Gelukkig hebben diverse particuliere fondsen wel reeds financiële middelen beschikbaar gesteld, waardoor een begin kon worden gemaakt met het wegwerken van het achterstallig onderhoud. Mede daardoor werden de betrokkenen zich meer bewust van de hun toevertrouwde zorg voor dit interieur als samensmelting van een nog volop levende christelijke geloofsovertuiging en Russisch-Nederlandse hofcultuur.